«VIKING» HOS EIN JORDOMSEGLAR

«Viking» var likevel ein båt som var kjent. Etterkomarane av Archers hadde ordna seg med eit hus på Sjernar­øy, og blei kjent med «landliggarar» frå ­Stavanger som hadde begynt å leige seg inn på øyane i mellomkrigs­tida, og som etter kvart fekk seg hytter der. Mellom ­desse var Elvin Kleiberg (1886 - 1974), som i eit intervju med Aftenbladet i 1971 legg for dagen ei ­dedikert interesse for segling i Ryfylke. «Ingenting er som å sitte til rors på en god seilbåt», seier han. Det handla om turar til ­Bogsund, Økstrafjorden, rundt Ombo «og mange andre av Ryfylkes perler». Men ikkje visste han da, at båten til Archer-familien skulle koma i familiens eige.

Det skulle gå to generasjonar. «Viking» blei seld på slutten av 1980-talet, men han hadde ligge på land lenge, det hadde vore lekkasje i taket over båten, det var mye som måtte gjerast. Det var tungt å ta i ferde med jobben som måtte gjerast. Erling Kleiberg, sonesonen til Elvin, blei tidleg på 1990-talet klar over at «Viking» hadde blitt seld, men han roa seg med at den nye eigaren ville setta båten i stand. Det vil seia at han roa seg ikkje heilt. Han følgde med og følgde opp, og da det blei klart at det blei eit for tungt løft å reparere båten, kjøpte Erling Kleiberg «Viking» i 2000. Det sto ikkje så sprekt til. Kleiberg fekk båten frakta til båtbyggar Olav Anvik på Halsnøy. Anvik hadde god erfaring frå arbeid med Tingvikbåtar. Det viste seg at ein god del av huden var i god stand, medan det bak i båten, der det hadde vore lekkasje, måtte skiftast ut mye. Stylkjen (akterstevnen) måtte skiftast, kjøl og noen spant. Kleiberg tok dessutan bort brønnen for påhengsmotoren og fekk montert ein innanbordsmotor. Det blei ikkje billeg, men det blei eit prosjekt som sikra at ein av dei aller første båtane som blei bygt som fritidsbåt i Rogaland er bevart som seglande fartøy.

Det måtte kanskje ein dedikert seglar frå ein ­dedikert seglarfamilie til for å gi seg i kast med ­prosjektet. Det var farfaren, Elvin med hytte på Sjernarøy og gode minne frå segling i Ryfylke, som tok lystseglinga inn i familien. Han var og med og stifta Stavanger Seil­forening. Faren, Torger Kleiberg (1924 – 2010) var også ein ivrig seglar, og medlem i både Stavanger seilforening og i Norges Seilerforbund. Da han gifta seg med sin Assa i 1949 fekk dei ein seglbåt i bryllaupspresent. Båten fekk namnet «Saphir». For sonen Erling blei seglinga ein del av oppveksten. Da han gifta seg med sin Gro gikk halve bryllaupsreisa i ein seglbåt i Ryfylke.

Men det skulle bli meir enn det. I 2013 la dei ut på ei jordomsegling som skulle koma til å vare i to år. Det var ein gammal draum. Ein draum som var vekt alt da Erling som 12-åring slapp inn på vaksenavdelinga på Stavanger bibliotek og kom over boka «Jorden rundt med Rundø» (1960). Det var eit eventyr av ein tur. Caledonia-kanalen til Irskesjøen, Biscaya, Portugal, Kanariøyane, Panamakanalen, Galapagos, Australia, Indonesia, Mauritius, Sør-Afrika. Båten heit «Saphir», ein Jeanneau Sun Odyssey 39 Performance. Vi forstår etter kvart at det ikkje var eit tilfeldig vald namn.

Tippoldefaren, Torger Kleiberg (1822 – 1902) var ein som tidleg tok til sjøs. I 1848 blei han skipper på ­skonnerten «Saphir» som var bygt for O. & M. ­Magnesen. Det gikk ikkje lenge før han fekk sitt eige skip og blei partseigar i fleire andre. I 1877 fek han bygt ein bark i Vikedal, «et af de fortrinligste Skibe der er leveret fra Værfterne i Fjordene» blir det referert i ­Stavanger sjøfarts historie. Skipet blei døypt «Saphir». «Værfterne i Fjordene» skriv vi litt meir om i kapitla om ­Vindafjorden og Sandsfjorden. Dette var midt i den store skips­byggingstida og kring Vindafjord var det bonanza på denne tida.

Tippoldefaren segla mye i Austersjøfarten med salta sild. I retur tok dei korn og tømmer. Kleiberg sjølv tok heim bygningstømmer som han brukte til å bygge seg ein lystgard, «Torgers Minde» rett utafor daverande bygrense på Våland, i dag Vålandsgata 21. Erling Kleiberg bur der i dag.

Kva er drivkrafta, kva er det med det å vera på sjøen, spør vi Erling Kleiberg, enda vi aner at det med fire generasjonar i ryggen kan vera nokså sjølvsagt at sjøen er tingen. «Det er å beherske utfordringane», svarar Kleiberg. Og utfordringane kan vera store anten ein seglar innaskjers i ei optimistjolle eller ein er på jord­omsegling med ein havseglar. «Mestringsfølelsen. Det handlar om å gjera båten sjøklar, ha med det som trengst, koma fram, ankre opp, laga mat. Det er prosessen. Og så er det naturopplevingane».

Nå er det tilbake til barndomens grøne øy, med barnebarn som mannskap, og «Viking» som ein ­høveleg pensjonistbåt. Kva tenkjer han om den utviklinga vi har på fjorden nå, med ein sterk vekst i fritidsflåten, og døme på at mange verken har den kunnskapen eller den erfaringa dei burde hatt for å ferdast godt og trygt på fjorden? Kleiberg tenkjer at ein går glipp av mye om ein ikkje kjem lenger enn til gjestehavnene og blir liggande ved kaiene. Han tenkjer det er større opplevingar som ventar om ein søker opp uthavnene, finn stader som er lune og trygge ved ulike vindretningar, lærer seg å ankre og er tett på naturen.

BÅT TIL LYST

Den store boka om lystseglarane i Rogaland er boka «Seilerne», jubileumsboka som Bjørn Arild Ersland skreiv på oppdrag for Stavanger seilforening i 2006. Han tar utgangspunkt i bruksbåtregattaen i Stavanger i 1868. Det var den største regattaen som var arrangert til da, med 217 påmeldte båtar. Formålet var å bidra til å utvikle gode og sjødyktige bruksbåtar. Akkurat som folk i fjordane ikkje hadde vore opptatte av det i tusen år.

Ersland er usikker på om det var noe seglarmiljø i byen før denne regattaen, men etter regattaen registrerer han ei veksande interesse for lystseglas, og det blei arrangert uformelle regattaer. Båtane var stort sett opne båtar som likna bruksbåtane frå regattaen i 1868. Men dårlege tider i 1880-åra gjorde at interessa for lystseglas for ei tid døydde bort. Først i 1891 var det såpass fres i miljøet at det blei tatt initiativ til å stifte ei seglforeining, men ho var ikkje liv laga. Seglmiljøet i Stavanger var framleis for svakt til å oppretthalde ei aktiv seglforeining.

Men så starta det nye hundreåret med større ­optimisme i næringslivet. «Ved århundreskiftet gikk byen fra å være en akterutseilt sjøfartsby til å bli en viktig industriby med hermetikkfabrikkar og skipsverft som hovednæring», skriv Ersland. Og nå var det grunnlag for å samle seglarane i ei varig foreining. Stavanger Seilforening blei stifta i 1906. Noe av det første foreininga gjorde var å arrangere ein regatta, og konkurranseseglas har vore ein viktig aktivitet i alle år. Men foreininga gjorde også noe meir. Eit av dei viktigaste tiltaka var å etablere båthavn på Sølyst. Og så fekk dei bygd lagshytte på Langøy ved Reilstad. Hytta var ferdig i 1917 og kunne by på både senger for overnatting og ei stove der ein kunne dekke til mellom 80 og 100 personar.

Tursegling i Ryfylke var tidleg ein populær ­aktivitet. Elvin Kleiberg, ivrig seglar og ei aktiv kraft i segl­foreininga i mange år, skreiv sirlige loggbøker om turane sine. Første sesongen i eigen båt var i 1908 - da var han 20 år - og her fortel han om eit turopplegg som har element ein kan kjenne seg igjen i meir enn hundre år seinare. Da segla dei til Fister ein søndag seint i august, ankra opp i Fister­vågen, låg der og slappa av, og gikk i land for å få kjøpt seg surmjølk på ein gard. Så skulle dei laga seg ­middag og reise heim att om kvelden. Opplegget virka trygt og greitt, heilt til dei oppdaga ei pen jente i sommar­kjole som kom roande forbi. Etter det blei fokuset forstyrra, og dei kom seg ikkje til Stavanger att før det lysna av dag på måndagen.

Det skjedde også ei slags demokratisering i ­fritidsflåten. Frå å vera skreddersydde båtar, etter kvart av edle tresortar, utvikla det seg standardiserte båtar for bruk i regattaer, og enkle og billege joller for dei yngste seglarane. Og så kom plasten som etter kvart gjorde fritidsbåten til allemannseige. Den første seglbåten i plast i Stavanger Seilforening var ein Albin Vega som John Kleppe kjøpte i 1969, fortel Ersland i jubileumsboka. Men så vender interessa igjen tilbake til dei tradisjonelle båtane. Det siste bildet i boka til Ersland er tingvikbåten «Viking», lystbåten til familien Archer, som Gro og Erling Kleiberg, med barnebarn som mannskap, nå reiser rundt i Ryfylke med.

VERNA FARTØY

Ei viktig kjelde til kunnskap om fritidsbåten og bruken av båt i fritida kunne vore bevarte båtar. Men utanom «Viking» er det ikkje mange rogalandsbåtar bygde som fritidsbåtar som er tatt vare på. Det ligg nok ei rekke småbåtar med roglandsopphav i naust kring om, noen få er løfta fram som pynt i gardsutsal og serveringsstader, og noen er innlemma i museumssamlingar. Men dette er bruksbåtar, båtar bygde for fiske og frakt. Det kan vera fleire grunnar til at ikkje fleire båtar er bevarte. Ein grunn er at kystkulturen, og båten som ein del av kystkulturen, seint blei definert som eit verneobjekt, og lenge etter at bondekulturen var gitt ei rolle som identitetsskapar for nasjonen. Ein annan at trebåtar ikkje varer evig. Dei krev mye stell, og sjølv med godt stell kan det halde hardt å halde dei flytande i lengda.

Vi hadde rett nok tatt vare på dei sensasjonelle vikingskipa som blei gravd fram kring 1900, og helteskutene til polarfararane, «Gjøa» og «Fram», blei i siste liten redda frå fatale forfall. Men ei breiare interesse for fartøyvern kom først i 1960- og -70-åra, bore fram av frivillig entusiasme. Resultatet blei ofte bevaringsprosjekt som innebar transformasjon av bruksfartøy til fritidsfartøy, med ulike tilpassingar som kunne definerast innafor eller utafor eit restaureringskonsept.

Tilfellet ville at dei eldste fartøya vi har bevarte i Rogaland begge blei selde til bruk som fritidsfartøy i 1967. Dei hadde endatil begge base på same stad så lenge dei gikk i fjordafart.

«Anna af Sand» var den eldste. Bygt i Hardanger i 1854 og først kjent under namnet «Haabet». I 1863 kom båten til Ryfylke og blei etter kvart til «Anna». Etter ulike eigarskifte blei ho overtatt av Bjedne og Thore Rørvik i Sandsfjorden i 1897. Da sønnen Thore hadde overtatt jakta og flytta til Eide ved Sand i 1901 fekk ho namnet «Anna af Sand», men lokalt gikk ho berre for «Torejektå».

«Brødrene af Sand» var den andre. «Brødrene» er dess meir interessant fordi ho er bygt i Ryfylke, i Sagvika på garden Dokkskar ytst i Yrkjesfjorden i 1866. Ho var bestilt av Truls Nielsen på Bru, men blei i 1905 seld til Sven Njeldsen Eide på Sand. Det var vel berre naturleg at det folkelege namnet på jekta til Sven Njeldsen Eide blei «Njedlajektå».

I over 60 år hadde desse fartøya basen sin på Eide i Sand før tida var over for den tradisjonelle fjordafarten. Det var ein brite som skulle kaste augene sine på «Anna». I 1967 kjøpte han båten av daverande eigarar Andreas og Erik Eide for å ta ho heim til England. Men dei kom ikkje lenger enn til Kvitsøy før motoren nekta å samarbeide, det blei motorhavari, slep tilbake til Stavanger, vendereis for engelskmennene, og ei ubetalt reparasjonsrekning hos Brødrene Bjørnevik på Hundvåg. Da «Anna» blei lagt ut for tvangssal for å dekke reparasjonen enda det med at skipsreiar Torolf Smedvig kjøpte båten. Han fekk «Anna» restaurert og ga ho i gåve til Stavanger Sjøfartsmuseum i 1973.

«Brødrene» blei seld same året, i 1967. Etter eit mellomspel på Karmøy blei ho kjøpt av ein av nestorane i fartøyvernet her i landet, Tryggen Larsen, og ført til fartøyvernsentert Steilene på Nesodden i Oslofjorden. Der blei «Brødrene» liggande like til 1997, da det lukkast for Ryfylkemuseet å reise nødvendig kapital for å kjøpe og setta i stand båten. Etter restaurering ved Hardanger fartøyvernsenter 1997 – 1999 har «Brødrene af Sand» vore driven som museumsfartøy i nært samarbeid med, og med stor innsats frå ei venneforeining.

Begge desse fartøya var altså i ferd med å ende som fritidsbåtar i 1967, men er nå tatt vare på som museumsfartøy og som gode døme på den typen fartøy som trafikkerte fjordane våre på 1800- og langt ut på 1900-talet.

Det er ei rekke andre, interessante fartøy som er tatt vare på i Rogaland. Vi kjem tilbake til noen av dei under omtalen av stadene der fartøya har heimehavn.

DEI VIKTIGE VENNEFOREININGANE

Det er enkeltpersonar og folk som har organisert seg i foreiningar som har berga fartøyarven for oss. Det gjeld også fartøy som har kome i museal eige, sjølv om vi ikkje skal underslå den viktige oppgåva musea har løyst gjennom arbeidet med administrasjon, organisering og finansiering av fartøyvernet.

Han er født og oppvaksen der, Kjell Solheim, på Solheim ved Økstrafjorden. Det var besteforeldra som sette opp huset på slutten av 1890-talet. Bestefaren var sjømann og bøkkar og dreiv jakta «Maria», ei stund saman med broren. Bestemora tente på Barkeland. Eldste sonen deira, Kristoffer (det var fire eldre døtre), overtok ­Solheim og gifta seg med Elisa som hadde kome flyttande frå byen som 12-åring. Han arbeidde på saga til Barkeland, men førte også «Maria» noen år på 1930-talet.

Kjell Solheim blei født inn i eit miljø med sterk tilknyting til sjøen og bygdehandverket. Men også i eit samfunn med store skilnadar, der eigarskap til jord og skog skapte grunnlag for maktforhold som har vore synlege heilt opp til vår tid. I moden alder lurer han på kvifor han ikkje blei verande på sjøen, men det blei han ikkje. Det blei læretid og tømrararbeid, først i Sola og Stavanger, så i ei ellevill tid på Sand da Norges største kraftanlegg skulle etablerast på stutt tid på 1970-talet. Dei bygde både store bygningar og mindre bustadhus i ein fart som var alt anna enn forsvarleg, og dei kom ikkje alltid i mål i tide, men landa til slutt på beina. Husa står ennå. Etterpå blei det eige hus og eiga verksemd på Jelsa med alt frå eigenutvikla og patenterte småhytter til store restaureringsoppdrag.

Båten var reiskap for matauk og næring, men og det viktigaste framkomstmiddelet, reflekterer Solheim. Det galdt både høg og låg, og det galdt anten ein skulle «bya seg», eller ein skulle til kyrkje, på handel, på juletrefest eller på besøk til slekt og vener. Vegane var smale og kom seint. Jelsa blei tidleg eit knutepunkt for ruteferdsla i Ryfylke og Foreneset var lenge mellom dei stadene båtane gikk innom, men det var ikkje alltid rutetabellen passa med ærendet. Kjell Solheim og ein kamerat tok saka i eigne hender. Da dei kom i lære i byen bygde dei sin eigen båt som dei reiste fram og tilbake med. Da trong dei ikkje bry seg med rutetidene, og samla sett gikk det like fort.

Overmotet hadde vel samanheng med at ungar som vaks opp ved sjøen slapp tidleg til på sjøen. Berre mor var bekymra, men så hadde ho også vakse opp i byen. Dette var ei anna tilnærming til båten og sjøen enn den fritidsbruken og rekrasjonsformålet som er eit hovudtema for oss. Men Kjell Solheim kan fortelja at det ikkje berre var alvor og nytte i hans oppvekst heller. Det var segl på båten, og Solheim fortel at far hans tok dei med på segltur på søndagane. Dei segla inn til botn av Økstrafjorden. Der kunne det samle seg mange på ein god søndag, kanskje eit hundretal menneske. Dei koka kaffe på primus og koste seg. Dei kunne og gå til Bergsholmane, der Friluftsrådet seinare har tilrettelagt for båtfolk. Det er ut på 1960-talet vi snakkar om her, og vi ser altså ein interessant start på ein fritidsbruk av båtar også mellom bygdafolk. Byfolk som var på båttur var dei alt kjente med, og dei kunne undre seg over at folk berre kunne ha fri, medan dei sjølve måtte drive på heile veka. Dei kunne ikkje ein gong ta seg ein tur til Jelsa utan at dei hadde eit skikkeleg ærend. Det var mest båttrafikk om sommaren, men folk kom også att om hausten for å kjøpe frukt eller for å plukke bær, fortel Solheim. Økstrafjorden er dessutan mellom dei stadene der det tidleg dukka opp hytter. Fjorden er ikkje ukjent med kjendisar frå byen som såg syn på å rekreere i Økstrafjorden.

I vaksen alder fekk Kjell Solheim seg ein Sandvik-båt på 28 fot som han brukte på familieferiar på Sørlandet. Da var han sjølv blitt fritidsbåtskippar og lærte fritidsbåtlivet å kjenne også frå den andre sida. Det har gitt grunnlag for noen refleksjonar over samspelet mellom båtfolk, hyttefolk, fastbuande – og, ikkje minst, dyr og fuglar langs kysten. Med ein større flåte er det ikkje berre omfanget av trafikken som har auka, men sesongen er også blitt lengre. Nå kan det vera nokså stor trafikk også tidleg på året da fuglane hekker. Solheim har sett sørgjelege resultat av mangelen på forståing for at fuglane må ha ro i hekkesesongen.

Kjell Solheim er blitt pensjonist og flytta for fleire år sidan tilbake til barndomsheimen i Økstrafjorden. Der held han seg med diverse båtprosjekt, men det største engasjementet er knytt til vedlikehald og drift av ­«Brødrene af Sand». Der har han vore ­mellom dei ivrigaste i venneforeininga dei siste ti åra. Det har gitt ­meining. Det er i refleksjon over arbeidet med ­«Brødrene» han kan koma til å lure på kvifor han havna på land. Han kallar det ein lidenskap, men arbeidet med «Brødrene» triggar ei dobbel utfordring. Arbeidet med eit gammalt fartøy utfordrar både handverkaren og ­fartøyføraren. Arbeidet med eit gammalt fartøy stiller krav til dei ytste og beste eigenskapane hos ein handverkar. Det er som i musikken, alt må harmonere for å vera vellukka.

Solheim stiller og høge krav til drifta av fartøyet. «Me må formidle ei forteljing om korleis vi ­oppfører oss om bord», seier han. «Mannskapet er ein del av ­forteljinga om fartøyet». Solheim har vore skipper på fleire turar. Den lengste gikk til Bodø i 2019, da ­«Brødrene af Sand» deltok i opninga av det nye ­jektefartmuseet. Dei brukte tre veker på turen. La vekt på å segle dei gamle leiene oppetter langs kysten, og besøke historiske stader under vegs. Det blei eit svært vellukka tokt. Båten blei sett og fagna alle stader han la til, mannskapet og venneforeininga fekk ein kveik for vidare arbeid med fartøyet.

EIN FLÅTE AV FRITIDSBÅTAR

Akkurat som fritida er fritidsbåten eit relativt nytt ­fenomen. Dei som har granska fenomenet er ikkje heilt sikre på når båter først blei brukt i fritidssamanheng. Men det ser ut til at bruk av båt berre til fritid har samanheng med utviklinga av seglsporten på slutten av 1800-talet.

I Stavanger voks det fram ei interesse for å skaffe seg fritidsbåt rundt århundreskiftet. Stavanger Seilforening blei stifta i 1906. Den første motorbåtforeininga, Stavanger Motorbåtforening, i 1918. Sandnes fekk sin båtforening i 1937.

Ville ein ha seg båt måtte ein gå i dialog med ein båtkonstruktør eller ein båtbyggar, bli enig om storleik, innreiing, rigg og materialar.

Den første norske plastbåten blei sjøsett i 1953. Dette var starten på ein kolossal vekst i fritidsbåt­flåten. På 1960- og 1970-talet utvikla Alf Bjercke og Jotun ­materialar som eigna seg. Oljekrisa i 1973 førte til eit tilbakeslag, men kombinasjonen av meir fritid og høgare levestandard førte snart til ei eventyrleg utvikling både av omfanget og standarden på fritidsbåtflåten. Båtane har blitt større, raskare og med meir og betre utstyr. Men det har og vore ein motstraum. Frå 1990-talet og framover har interessa for kajakkar vore i rask vekst. Den enklare, billegare og meir naturnære forma for sjøbruk som kajakken opnar for er blitt eit alternativ til dei stadig meir velutstyrte fritidsbåtane.

Det er ikkje uvanleg at ein cabincruiser på 30 fot blir første båten. Dette er båtar til å bu i, med alle mulege fasilitetar, eit alternativ til bubil eller hytte. Saman med eit rikt utval av utstyr som skal gjera livet om bord lettare og meir bekvemt, blir også båtlivet, som andre fritids­aktivitetar, følgt opp med ein brei kolleksjon av klede som passar til aktiviteten og gir båtlivet identitet.

Dei som blir spurte framhevar fridomen som ein viktig verdi ved å vera i båt. Fridomen til å gå kor ein vil, når ein vil og legge til der det passer. Dei set pris på ­fellesskapet mellom båtfolket og det sosiale livet i ­havnene. Men auken i småbåtflåten, storleiken på båtane og ei bratt læringskurve for ferdsel på sjøen, har gjort at fritidsbåtmiljøet endrar seg. Det er ulike haldningar både til korleis ein oppfører seg under fart og ved kai, og om det er kailigge i gjestehavner eller ankring i uthavner som er tingen. Vi skal straks sjå korleis Ryfylke friluftsråd har møtt utfordringane frå ein aukande fritidsbåtflåte i Rogaland.

TILRETTELEGGING FOR FRITID

Det starta i 1976. I oktober det året kalla Fylkesfriluftsnemnda i Rogaland, som var ei fylkeskommunal nemnd, inn til eit møte om interkommunalt friluftssamarbeid i Ryfylke. Alle Ryfylke-kommunane møtte, pluss representantar for kommunane Randaberg, Sola, Stavanger og Sandnes, og for organisasjonane Jæren Friluftsråd, Hold Skjærgården Ren-aksjonen, Fellesrådet for småbåtforeningene i Stavanger og Rogaland fylkeskommune, «dessutan var representanter fra pressen tilstede».

Problemstillinga var følgjande:

«Møtet dokumenterte en bred enighet om at ­problemene omkring den økende båtutfart i Ryfylke krevde avbøtende tiltak i form av sikring og tilrette­legging av spesielle områder. Tiltak må settes inn både for å lette belastningen for lokalbefolkningen og for å gi friluftsfolket et kvalitativt bedre tilbud».

Her får vi presentert både utfordringane som eit aukande båtliv førte med seg, behovet for betre ­tilrettelegging for å gjera båtturen til ei kjekk oppleving, og behovet for tiltak for å skjerme naturen og lokalsamfunna i område som var populære utfartsområde. Og så var spørsmålet korleis ein skulle ta i ferde med oppgåvene. Tre løysingar blei drøfta: Utviding av ansvarsområdet til Jæren Friluftsråd som var etablert alt i 1950, ­etablering av eit nytt Ryfylke friluftsråd, eller oppretting av eit ­fylkeskommunalt driftsorgan.

Etter ein høringsrunde hos alle partar, og drøfting i ulike organ, blei resultatet at fylkesfriluftsnemnda året etter (1977) inviterte til å skipe eit nytt Ryfylke friluftsråd. Alle Ryfylke-kommunane unntatt Sauda blei med, og dessutan dei fire kommunane på Nord-Jæren. Konstituerande årsmøte blei halde i mars 1978. Der blei det vald eit styre med 11 medlemmar. Harald Løland frå Suldal blei vald til formann. Sekretærfunksjonane, som så langt var ivaretatt av Per Frøyland Pallesen i fylkesfriluftsnemnda, skulle i ein overgangsperiode utførast av sekretariatet til Jæren friluftsråd. Mellom dei første oppgåvene det nye friluftsrådet tok fatt i var etablering av eit renovasjonsopplegg for dei mest brukte utfartsstadene, og arbeid for å sikre utfartsområde for ålmenta. Utgiftene første driftsåret (1978) var på smålåtne 70 000 kroner. Av dette gikk 2/3 til betaling av administrasjonskostnadane til Jæren friluftsråd.

Sidan har det badla på seg. I dag er Ryfylke ­friluftsråd ein velfungerande organisasjon med åtte tilsette, eit driftbudsjett på 8 mill, kr. og ansvar for eit førti-tal friluftsområde frå Kvitsøy i vest til Riskahavet og Lysefjorden i aust, frå Byøyane i sør til Sauda i nord.

Den første som blei fast tilsett var Johan Kåre Gjølme. Han fekk jobben som dagleg leiar i 1982, men var i kontorfellesskap med Jæren friluftsråd fram til 1986. Da fekk Ryfylke friluftsråd sitt eige kontor i Jåttåvågen.

Det gikk ei stund før det kom fleire. Men dette var på den tida det blei sett i verk ulike sysselsettingstiltak for å bøte på arbeidsløysa. Noen hugsar vel «rettedølane», arbeidsledige som fekk jobb etter ei ordning iverksett medan Arne Rettedal var kommunal- og arbeidsminister. Dei to friluftsråda, Jæren og Ryfylke, fekk 6 – 7 personar til saman. Dei fleste fekk jobb på jærstrendene, men det draup og noe på Ryfylke. Målet var at noen av desse skulle få fast jobb når kontraktperioden var over. To fekk det, ein på Jæren og ein i Ryfylke. Dermed var dei to i Ryfylke friluftsråd, og snart fekk friluftsrådet også ein tilsett i administrasjonen, og båt til å reise rundt med.

Det var eit nybrottsarbeid, fortel Gjølme, meir enn 30 år seinare. Dei måtte bygge opp ein organisasjon, få etablert høvelege fasilitetar for å kunne gjera jobben, og koma i gang med dei to hovudoppgåvene som var, på den eine sida å sikre område som kunne brukast til friluftsformål, og på den andre sida, å tilrettelegge og drifte desse områda slik at dei blei hyggelege å besøke og ikkje kom i konflikt med verken natur eller folk som budde i områda. Det var viktig å skjøtte områda på ein slik måte at ein ikkje øydela det som hadde gjort området attraktivt. Ein måtte få etablert brygger og toalett og rutinar for innsamling av søppel. Men verksemda blei møtt med velvilje. Folk var positive til å få utferdsla inn i ordna former, og tiltaka blei støtta både av kommunane, fylkeskommunen og staten. Gjølme framhevar Rogaland fylkeskommune som ei føregangsverksemd i arbeidet med tilrettelegging for friluftslivet.

I starten omfatta arbeidsområdet både heia og sjøen. Mellom dei første oppgåvene var å sikre område for parkering ved Mosvatnet i Suldal, der det begynte å bli mye skiutfart etter at det var bygt veg over heia og det hadde kome mange innflyttarar og hyttefolk som ville gå på ski. Det var friluftsrådet som sette i gang dei første tiltaka for å utbetre stien til Preikestolen og opparbeiding av sti til Kjerag. Dette skjedde i nært samarbeid med stiftinga Preikestolen, men da trafikken til Preikestolen fekk ein meir kommersiell karakter trekte friluftsrådet seg ut. Filosofien var at friluftsrådet kunne bidra i starten, men at andre kunne overta når grunnlaget var lagt.

1992 blei ein milepel. Da hadde friluftsrådet fått det nye administrasjonsbygget som dei framleis brukar, og dei hadde fått ein båt som var tilpassa det arbeidet dei skulle drive med. Her var Ryfylke friluftsråd i front mellom dei som dreiv med tilsvarande skjergardsteneste kring om i landet.

Johan Kåre Gjølme blei verande i Ryfylke friluftsråd til 2010, dei siste åra i redusert stilling i kombinasjon med eit rådgjevarengasjement i Miljøverndirektoratet og etter kvart pensjon.

NATURVERDIAR OG KULTURHISTORIE

Hans Olav Sandvoll fekk jobben etter Gjølme i 2007. Både Sandvoll og Gjølme er nøye med å peike på at ­arbeidet til friluftsrådet kviler på eit breitt samarbeid både i organisasjonen og med eksterne verksemder, men ein kan ikkje underslå at det er ei linje av dedikert ­engasjement frå Per Frøyland Pallesen i fylkesfriluftsnemnda, via Johan Kåre Gjølme til Hans Olav Sandvoll.

Det har skjedd store endringar frå pioneråra på 1980-talet. Først og fremst i omfanget av verksemda.

Det er større budsjett, fleire tilsette, fleire båtar, fleire friluftsområde, brygger, miljøstasjonar, turstier, ­parkeringsanlegg o.s.v. Men det har også vore ei ­viktig kompetanseutvikling både innafor drift, vedlikehald og skjøtsel, sikring, planlegging og tilrettelegging, og ­kommunikajson og formidling. Friluftsrådet har sannkjent at det har behov for kompetanse på ganske mange område om det skal lukkast med å gjennomføre ­oppgåvene sine. Det handlar om alt frå byggeleiing til HMS, reiseliv og folkehelse, planarbeid og avtalejus, båtføring og mekanikk m.m.m.

I tillegg til utviding av arbeidsområdet både i breidda og djupna, er det to interessante tendensar i arbeidet. Den eine er ei dreiing frå fjellet til sjøen. ­Friluftsrådet er framleis engasjert i heia, men det er sjøen og båtutfarten som får den største merksemda. Det andre er større vekt på kommunikasjon og formidling.

Friluftsrådet er til stades på møte og konferansar, gjennomfører årlege møte med medlemskommunar, fylkeskommunen og Statsforvaltaren og arrangerer kontakt- og prosjektmøte med ulike aktørar innafor reiseliv, næringsliv og med offentlege organ som politi, brannvesen, havnevesen, naturoppsynet og, ikkje minst, båtforeiningar, Stavanger turistforening, idrettskretsen og frivillige organisasjonar.

Enda meir interessant er det at Friluftsrådet ­definerer formidling av naturverdiar og kulturhistorie som ein del av sitt samfunnsansvar. Men ikkje berre det. Friluftsrådet ser seg og som ein del av kulturminne­forvaltinga, som ein vaktmeister i kulturlandskapet. Det er eit mål å formidle kunnskap om natur og kulturhistorie på ein slik måte at det skaper innsikt, forståing og respekt for verneverdiar i område der folk ferdast.
Friluftsrådet kan legge tunge mål på vekta for bidrag til dei overordna måla for eit godt samfunn. Handtering av avfall i naturen blir ikkje mindre ­viktig etter som åra går, folkehelse er kanskje den aller ­viktigaste nytteverdien av friluftsliv. «Friluftslivets ­positive effekt på mental og fysisk folkehelse er vanskelig å estimere, men den gir både flere år til livet og mer liv til årene», skriv friluftsrådet sjølv.

Ganske stor jobb da, spør vi Hans Olav Sandvoll. Og vi har sett såpass mye at vi ikkje treng vente på svar. Det å drive eit friluftsråd er eit renn mellom møte, praktiske oppgåver, synfaringar og kontorarbeid som ikkje alltid går i hop med den tida som står til rådvelde.

Sandvoll kom frå jobb i eit folkehelseprosjekt i fylkeskommunen. Det ga eit nyttig perspektiv på den nye jobben i Friluftsrådet. Det var ikkje så dumt at han hadde vakse opp med båt heller. Dei hadde båt i Dusavika i alle år. Det gikk mye i fisking, seinare også dykking. Så fekk han båt sjølv, og hytte i Økstrafjorden. Der har han kajakk. «Ingenting er som å vera på sjøen», seier ­Sandvoll. Og aller kjekkast i ein trebåt. Men det krev enormt med tid å halde ein trebåt. Det er enklare med plast.

Sjøen kan vera stille eller uroleg, og han innbyr til all slags aktivitetar: Fiske, bade, dykke, legge til ved eit svaberg og gjera opp eit bål, leva med måker og terner. Det er ein sinnstilstand ein aldri blir lei av. Og så seier han noe vi har hørt før: Sjøen gir meistring. Det å føre båten sikkert, navigere trygt i mørke og tåke, ankre og fortøye, det er tilfredsstillande.

Det er det enkle friluftslivet som er idealet, både for Sandvoll og Friluftsrådet. Det som handlar om å vera tett på naturen og kulturarven, om å bruke uthavnene og kjenne på stille og vind, sol og regn og ha ro til å høre lydane når motoren er slått av og praten har stilna. Men er det i den retningen det går, eller er den materielle utviklinga i ferd med å ta kvelertak på naturopplevinga?

MANGE SLAGS FOLK PÅ SJØEN

Båtfolket er eit samansett folkeslag, og her skal ingen framstillast som betre enn andre. Framleis er det plass til alle, men det er noen interessante tendensar i utviklinga.

Vi har alt sett at båtane blir fleire og større, og at kravet til komfort aukar. Mange har alle fasilitetar dei treng om bord, men for dei som ikkje har det, er det ikkje sikkert at ein enkel utedo på land er ei ­føretrekt alternativ. Friluftsrådet tar konsekvensen av det, og ­arbeider for meir avanserte toalettalternativ enn det som har vore standarden så langt. Men for mange er det meir attraktivt å legge seg til i ei gjestehavn der det ikkje berre er tilbod på gode toalett, men også dusj, tørketrommel, landstraum og alt det ein saknar heimanfrå. Kanskje er det enklare å fortøye i ei gjestehavn og, enn å bale med anker og feste i ein ring eller ein stein i ei uthavn.

Noen kan tenkje at ein taper noe ved å ligge i eit gjestehavn med eit aldri så lite byliv ei bryggelengde unna. På den andre sida skaper gjestehavna grunnlag for ein vertskapsfunksjon som både kan generere inntekter og arbeidsplassar. Kanskje skaper det også færre konfliktar.

Når båtfolket kjem for tett inn på lokalfolket, eller på hekkeplassar for fuglar, beite for husdyr eller på gode fiskeplassar, kan det vera kimer til konflikt. Den store forteljinga om båtfolket og Friluftsrådet handlar ikkje mye om konflikt. Tvert i mot handlar det om godt samarbeid og positive reaksjonar på tilrettelegging og ordna forhold. Men det er små forteljingar om båtfolk som tar seg til rette og legg seg til eller kjem tråkkande på stader som ikkje er så tilrettelagt for dei. Og om båtførarar som tar med seg landkompetansen sin på sjøen og for seint skjønner at det er forskjell på sjø og land.

Det er utfordringar både i forhold til fastbuande, hyttefolk og andre båtfolk. Den sterke veksten i fritidsbåtflåten krev eit større utval av fritidsområde og eit ­differensiert tilbod på destinasjonane, men det krev og ein kultur for mangfald, omsyn og toleranse om alle skal ha det greitt. Ein må ta omsyn til naboane anten dei er i hus, hytte eller i ein annan båt, ein må overhalde bandtvang og ikkje gå i land på hekkeplassar. Ein må vita at trygg seglas krev gode kunnskapar både om båten, farvatnet, veret, navigasjonsutstyret og kommunikasjonsmidlane ein har om bord. Dei som har halde på ei stund ­meiner at nettopp denne kunnskapen, kjensla av å meistre utfordringane om bord i ein båt, er det som legg verdi til turen.

Det er ikkje Friluftsrådet som skal ta ansvaret for alt som skjer på sjøen. Men Friluftsrådet arbeider hardt for å imøtekomma krava frå ein veksande fritidsbåtflåte. Ein viktig del av arbeidet er eit tett samarbeid med båtforeiningane. I det følgjande skal vi sjå nærmare på dei stadene Friluftsrådet har prioritert i sitt arbeid for å legge forholda til rette for fritidsbruk.