Erfjord

HÅLANDSOSEN

Erfjordbuen måtte lenge ro til Jelsa for å koma til ­kyrkje. På Jelsa hadde det kome kyrkje alt tidleg i mellom­alderen. Men sjøferda var både lang og slitsam. Ofte var veret slik at det ikkje var framkomande. «Verst var det i likferd, eller når born skulle døypast», skriv Hans Vik i ein artikkel i den gamle bygdeboka for Erfjord. Det er såleis ikkje å undrast over at det kom opp tankar om å få reist eiga kyrkje for erfjordbuen. Etter lengre tids arbeid fekk dei gjennomslag for kyrkjeønsket i 1877. Men medan Hålåndsosen og Fjellbygda ville ha kyrkje i Hålandsosen, ville dei på Erøy ha kyrkja der. Fleirtalet landa på Hålandsosen, finansieringa kom i orden og den kjente kyrkjebyggaren Torjus Tengesdal frå Sand blei engasjert som byggmeister. Alt same hausten kunne den nye kyrkja innviast.

Dermed var grunnlaget for eit bygdesentrum lagt. Men kyrkja blei ikkje sett opp på ein aldeles inkjevetta stad. Det var folk der frå før. Bygdebokskrivaren, Ernst Berge Drange, fortel at det alt midt på 1600-talet var to husmannsplassar på sørsida av elva. På 1800-talet blei det oppretta fleire nye plassar i Osen.

Enda eldre var verksemda på nordsida av elva. Hålands-garden var ein stor gard som også hadde mye skog. Nå er vi i dei indre delane av Ryfylke, der skogen og salet av trelast kom til å få mye å seia for velstanden på gardane frå 1500-talet og frametter. Det var eit heldig samantreff av mye hogstmoden skog etter hundreåra med pest og plage, ny teknologi (oppgangssaga) og ein veksande etterspurnad etter trelast ute i Europa, som var grunnlaget for oppsvinget i skogbruket.

Eit av dei eldste sagbruka var saga i Storåna på Håland som Drange trur kan ha blitt sett opp midt på 1500-talet, og som sveiv i 300 – 400 år etter det. Saga sto heilt nede med sjøen, men med ei nokså lang vassføring gjennom karmar frå lenger oppe i elva. Attmed saga var det sett opp hus til sagmeisteren.

Ein av dei første plassane på sørsida av elva blei utgangspunktet for handelsstaden i Hålandsosen. Det var Ola Olsen Hålandsbakkjen som hadde tatt til med handel her på slutten av 1830-talet. Den eldste delen av det handelshuset som blei rive i samband med bygging av nytt forretningsbygg i 1984 kan har vore sett opp i 1833. Handelsstaden hadde fleire eigarar utetter på 1800-talet, men i 1870 overtok Anna og Lars Waage handelen. Lars var frå Våga i Imsland, men var i slekt med dei på Håland, ho var frå Hylsfjorden. Dei bygde om hovudbygningen, gjorde han større, bygde ei skikkeleg krambu, bakeri og brygge med sjøhus og naust. I 1878 vart Lars Waage den første postopnaren i Erfjord og han blir tillagt ein del av æra for at Erfjord fekk si eiga kyrkje.

Anna og Lars Fekk 11 barn, ikkje alle voks opp, men eldste sonen, Torjus, overtok landhandelen, og etter han har same familien drive handelsstaden i fleire generasjonar. I dag er det Annbjørn Vaage, femte generasjon i familien, som driv handel i Hålandsosen.

Mot slutten av 1800-talet kom det fleire sentrumsfunksjonar i Hålandsosen. Det blei sett opp skulehus der i 1893, kring 1910 kom forsamlingshuset «Nain» som både var bedehus og seinare kommunelokale. I 1938 etablerte Erfjord sparebank seg med lokale rett ved sida av bedehuset. Etter krigen blei det sett opp fleire hus mellom kyrkja og handelsstaden, det som skulle bli «Kyrkjegata» i Hålandsosen.

HANDELSMANN AV DET GAMLE SLAGET

Det er ikkje mange slike, og ikkje veit vi vel sikkert korleis dei var heller, dei gamle handelsfolka. Men vi kan tenkje oss at Anbjørn Våge er ein slik ein sjølv om han berre så vidt har runda seksti. Han driv altså ein familiebutikk i Hålandsosen som femte generasjon handelsmann, har alltid tid, er støtt i godt humør, er framoverlent, får det til å gå rundt i ei bygd der folketalet minkar litt år for år. Heller ikkje fjordturismen legg så mye etter seg i Erfjord i ei tid da fleire kjører forbi i bubil enn dei som kjem inn fjorden med båt.

Det har med det å gjera, trur Anbjørn, at dei fleste vil ligge i havner med flytebrygger. Før var det vanleg at 10 – 20 båtar låg i holmane i Erfjord, og så kom dei inn til Hålandsosen for å bunkre og handle, nå er det få i holmane.

I Erfjord måtte ein lenge i båt for å komma dit ein ville. Det galdt all slags ærend, og det galdt skyssing av både prest og dokter. Ryfylkevegen kom gjennom Erfjord på 1960-talet. Brua over Tyssefjorden var ferdig i 1963, men vegen heilt fram til Sand først i 1965. Da var handels­mannen fem år gammal og ein kunne tru framtida låg langs landevegen. Men det er ikkje det framkomstmiddelet på sjøen som er framandt for Anbjørn Våge. Han kan til og med like å frese rundt på ein vannscooter. Det gir ei form for fridom. Det er god plass på sjøen, ein kan gå kor ein vil. «Det finst ikkje noko betre enn ein kveld ut i havet.»

Da «Sommerbilen» - minutt for minutt-opplegget til NRK sommaren 2020 - stoppa i Erfjord, var Anbjørn frampå med «Erfjord-kråker», riktig god og søt kaffemat som han tilbyr som nybakst til kundene sine. Det er framleis gode grunnar til å gjera ein stopp på kaikanten i Hålandsosen.

HÅLAND – STORGARD OG TINGSTAD

Hålandsosen har namn etter garden som åtte grunnen. Garden ligg på ein rygg nord for, og nokså høgt opp frå Hålandsosen, og det er truleg det namnet kjem av – ein gard som låg høgt.

Håland er mellom storgardane i Ryfylke. «Gardsfolket på Håland var gjennom 400 – 500 år mellom dei mest velståande i Ryfylke, og same slekta har sete på hovudgarden i det minst frå 1570-talet av», skriv Ernst Berge Drange i bygdeboka for Erfjord. «Dei sto helst høgt over grannane på alle kantar, og hadde standsfellar andre stader i Ryfylke».

Som vi alt har nemnt var tømmer- og trelast­handelen eit viktig grunnlag for velstanden. Om det var andre, og tidlegare grunnar, fortel kjeldematerialet ingen ting om. Men at rikdomen blei vel forvalta i hundreåra frametter ser ein godt. Ein del av forvaltinga handla om strategiske giftarmål innafor standen – eller Ryfylke-eliten som Drange kallar fenomenet.

I dag kan vi alle sjå korleis dei hadde det på Håland. I 1960 ga daverande eigar av Håland, Hadle Håland, bort to av husa i tunet – Målastova og Homannsbua - til det nystarta Erfjord bygdemuseum. Bygdemuseet blei i 1984 innlemma i Ryfylkemuseet. Dermed hadde regionmuseet fått ei forpliktande oppgåve på Håland, men og ein utveg til å utvikle ei interessant storgardsmuseum i Ryfylke. Det tok ei stund, men det viste seg å vera stor støtte for tanken både hos bygdefolk og i kommunen, og i 1996 kunne museet skrive avtale om å overta hovudbygningen i tunet til museumsformål. Det var samtidig startskotet for eit stort restaureringsarbeid, og eit krevjande innreiingsarbeid, men i 2002 kunne museet invitere til storslagen opning med sjølvaste fylkesordførar Roald Bergsaker tilkjørt med hesteskyss.

Det blei eit flott museum, ikkje minst takka vera ei romsleg gåve som Rogaland fylkeskommune tidlegare hadde tatt i mot frå Olga Opedal på Barkeland. Vi kjem tilbake til Barkeland i neste kapittel om Jelsafjorden, men her hadde altså fylkeskommunen fått ei komplett heimeinnreiing frå ein annan storgard i fanget, og hadde overlatt forvaltinga av samlinga til Ryfylkemuseet. ­Samlinga passa som hand i hanske til stovene på Håland. I tillegg viste det seg at ein stor del av samlinga i Erfjord bygdemuseum kunne vera med og styrke forteljinga om tidlegare tiders liv og levemåte.

Den eldste delen av stovehuset på Håland blei truleg oppført i 1825. Det var alt da eit stort hus bygd i klassisistisk stil, kvitmåla og med ein liten svai på upsa (nedst på taket). Ei tradisjonell rominndeling med gang og kjøkken på midten og med stove og stovekommers mot vest og bu og buakammers mot aust. Over stova var det ein stovelem som var delt i to, ein for gutane og ein for jentene. Over bua ein bualem med gjesterom og skråkammers. På midten ein moderne «stavangerark» innreia som soverom. «Det var eit av dei tidlegaste husa av dette slaget i Ryfylke», skriv Grete Holmboe i ein artikkel. Det var ho som fekk ansvaret for innreiinga av huset.

I 1890 gjennomførte dei daverande eigarane, Siri og Hadle Håland, ei større ombygging av stovehuset. Dei bygde på ei ny svål i ein etasje på baksida av huset, den sida som vender inn mot tunet. Her blei det plass til eit nytt sovekammers, ei utviding av kjøkkenet og eit nytt spiskammers. Og det var det gjerne behov for. Attåt familien, som også omfatta to av søstrene til Siri, var det tre tenestejenter og tre gardsgutar i hushaldet. Det er huset slik det blei etter utvidinga i 1890 som er hovudbygningen i museumstunet i dag.

MÅLASTOVA OG DANSKEBIBELEN

På andre sida av tunet står Målastova og Homannsbua. Målastova er ei stasbu av det slaget som vi finn i nyare og rosemåla utgåve på enkelte andre gardar – den best kjente av desse er den på Løland i Hylsfjorden – men på Håland med ein mye eldre romdekorasjon. Dette var nok stasbygg som skulle vera med på å heve statusen til dei som åtte buene. Ernst Berge Drange har i arbeidet sitt med lokalhistoriske kjelder funne sju slike eldre «måla buer». Det er dei to buene på Håland, Målastova og Homannsbua, ei bu på Kilane, i Tysse, på Barkeland, Jelsa og Marvik. Seinare har det og vore måla buer på Lovra, Løland, Indre Bjerga, Hylen, Drarvik og Ropeid. «Når rikfolket i Jelsa måla buene sine kring 1650 er det grunn og til å tru at standsfrendane i Hylsfjorden gjorde det same», skriv han i ein kommentar til funna.

Anne Ytterdal, kunnskapsrik målerikonservator på Arkeologisk museum, har skrive innsiktsfullt om målinga i Målastova. Ho startar artikkelen sin med å formidle ei undring på om ho har kome inn i eit kyrkjerom, og det kan ho vel gjera, for den målinga ein finn i Målastova på Håland finn ein ikkje mange andre stader enn i kyrkjerom, jfr. omtalen av dei fire renessansekyrkjene i Ryfylke i andre kapittel i denne boka.

Stova har nok vore måla heile vegen rundt, både på vegger og tak. Ein kan ennå sjå restar av gregorianske noter på veggane. Men kulturminnevernet har ikkje alltid vore så framståande. Ei stund blei Målastova brukt som vedbu, Det fekk fatale konsekvensar for det meste av veggmålinga. Men målinga i taket har overlevd, og kan gi ubudde gjester ei wow-oppleving av dei sjeldne.

Ytterdal skriv at dekoren i Målastova både er unik og typisk for si tid. Tida er midten av 1600-talet, og det er liknament med den limfargedekoren ein finn i kyrkjene frå same tida. Men er det ein kyrkjemålar som har vore invitert til Håland for å dekorere bua? Det tør ikkje Ytterdal svara på. Samanlikningsgrunnlaget er for dårleg. Dei andre måla buene vi veit om er alle borte. «Det eneste vi med stor sannsynlighet kan si om kunstneren er at han har vært en erfaren og bereist kunstner som har hentet inspirasjon for sitt oppdrag på Håland langt utenfor Stavanger bispedømme», konkluderer Ytterdal.

Men det stadfestar at Håland var mellom dei store. Ikkje kven som helst kunne invitere bereiste kunstnarar til å dekorere husa sine. Og så er det eit anna klenodium som kan seie noe om sjølvmedvitet på Håland. I 1550 fekk kong Christan III trykt den første bibelen på dansk. Dette var ein viktig lekk i omgjering frå ei katolsk til ei luthersk lære. Bibelen var stor og tjukk og med flotte illustrasjonar, men det vart eit tungt økonomisk løft. Bibelen blei så dyr at det slett ikkje var alle prestane som såg seg råd til å kjøpe han inn. Kor mange som kom til Norge veit vi ikkje, men vi veit at det i heile landet finst att kring 35 eksemplar i dag. Ein av dei var komen til Håland.

Kan hende har bibelen kome til Håland frå Finnøy, skriv Trygve Brandal i ein artikkel om bibelen, der ein herr Knut var prest på 1500-talet. Denne Knut kan ha vore far til Ola Knutsson som kom til Håland, «og Ola kan ha teke med seg bibelen då han var heime på Finnøy og ordna i buet etter faren, som truleg døydde rundt 1565», tenkjer Brandal.

Etter som åra gikk var det kanskje ikkje så stas med denne digre og tunglesne bibelen. Han blei ikkje så påakta lenger. Ein gong på 1800 blei han lagt inn i veggen på stovehuset som ein del av isolasjonen, og der låg han til han blei oppdaga da det skulle leggast inn elektrisk straum i huset i 1913 (Håland fekk eige kraftverk og var tidleg ute med elekstrisk straum). Etter den tid blei han lagt bort på loftet, men da det hausten 1988 skulle haldast dødsbuauksjon etter Liv Haaland som budde i folgehuset Solvang, nedom garden, var det bestem at bibelen skulle auksjonerast bort. Ryfylkemuseet var interessert, fekk støtte til muleg kjøp frå SR-bank, og fekk tilslaget på 6000 kroner. Bibelen blir tatt med for framvising på Håland av og til, men for sikkerheits skuld blir han elles oppbevart i magasinet på museet.