Lysefjorden

FJORDINGSSKIFTA

Før det kom båtruter på Lysefjorden måtte dei ro. Dei fekk ikkje båtruter før i 1887, men trafikkgrunnlaget var skralt, og det var ein kamp for å få støtte til å oppretthalde eit minimum av dampskipsfart på fjorden. Dei rekna at det var seks gamle mil frå Lyse til Stavanger - det er Sigleif Engen som skriv om «gamle mil» - ei norsk mil var før 1889 rekna til 18 000 alen, 11 295 meter. Det måtte vera hardt å ro så langt. Fjorden var derfor delt inn i skifte, så alle visste kor dei skulle bytte om å sitta med årene. Det var rekna 22 skifte heile vegen frå Lyse til Stavanger, 15 ut til Forsand.

Namna på fjerdingsskifta festa seg naturleg nok i minna til folk, og mye tyder på at dei hadde høg alder, viktig som Lysefjorden hadde vore i lange tider som ferdselsåre ikkje berre for dei som budde langs fjorden, men også for folka austantil.

Fjerdingsskifta følgjer nordsida av fjorden ut til Tålshedleren, rett nedom Bakken. Rekna frå Lyse er det skifte ved Skomagarsholet, ei hole rett inn i bratte fjellet, Dyrablod, Pigsteidn (mellom Sabakken og Håleller), Krossnes, Skjebastyret, Kåsaklobben (under Kåsen), Bispaskjevå (mellom Kallastein og Songesand), og altså Tålshedleren. Herifrå følgde ein sørsida av fjorden og hadde skifte ved Bådabekkjen (ved Mulen), Fossånå (nedom Fossmork), Kvassnes, Holmengrå, Godlurå (litt utanfor Vika), Giskalineset og Fossanøyren.

Lysefjorden har lag på lag med minne etter dei som har brukt han og skapt seg ein leveveg i dei bratte liane. Mye har gått tapt, og mange stader er det ikkje anna enn veik kunnskap om namna att.

LANDA

I innlaupet til Lysefjorden, på Forsandmoen opp frå sjøen på Forsand, blei eit av dei mest oppsiktsvekkande minna frå forhistoria avdekka under arkeologiske ­ut­gravingar på 1980-talet. Det er greitt å koma dit med bil (fv 491 mot Espedalen), til fots tar det snautt 40 minutt frå Forsand kai.

I starten av bronsealderen, ca. 1800 – 1500 f.Kr.,

var jordbruket i vekst på Forsandmoen, og det er frå denne tida og frametter at ein har gjort dei store funna som har gitt Forsand ein plass i Norges-­historia. ­Utgravingane avdekka eit stort bustadområde med kring 250 hus som har vore i bruk over lang tid. Det mest spektakulære resultatet av utgravingane var avdekkinga av den første kjente bronsealderlandsbyen i Norge

(ca. 1700 – 500 f.Kr.).

Den mest varige og omfattande busetting blei etablert midt på moen, men det var og ei busetting lengst sør-aust på moen. Begge stader blei det bygt langhus, og ein fekk permanente åkerområde. Husa var ganske store, opp mot 23 m lange og 8 m breie. Mot slutten av bronsealderen reknar ein med at det kan ha vore 6 – 8 gardar på Forsandmoen med ein folkesetnad på 40 – 60 menneske og ein stad mellom 60 og 90 storfe.

Det ser ut til at bøndene på Forsandmoen må ha vore rimeleg innovative. Alt frå tidleg i jernalderen (etter 500 f.Kr) er det gjort funn av reiskap av jern. Desse er mellom dei eldste funn av reiskap av jern i Norge. Gravfunn som er gjort elles i landet frå denne tida viser at jern mest blei brukt som smykkemetall.

Talet på gardar på Forsandmoen auka etter at jernet blei introdusert, og det er påvist ei kontinuerleg busetting frå bronsealderen og gjennom heile eldre jernalder (500 f.Kr. – 550 e.Kr.). Kring starten på vår tidsrekning skjer det ei endring i byggemåten. Nå blir det eit klart skilje i husa mellom menneske og dyr, og husa blir mye større. Talet på gardar ser ut til å auke til kring 10, og opp til 16 mot slutten av perioden.

Etter ei busettingshistorie som strekte seg over meir enn 2000 år, startar ein nokså rask reduksjon i busettinga frå ca. 400 e.Kr, og dei siste gardane blir fråflytta i første halvdelen av 600-talet. Trond Løken, som leia utgravingane på Forsandmoen, tenkjer at det kan ha vore ulike årsakar til dette: Langvarig utarming av ressursane, klimaendring, samanbrot i den politiske organiseringa, eller pest.

Med bakgrunn i den nye kunnskapen som ­utgravingane på Forsandmoen ga, blei det semje ­mellom Arkeologisk museum og Forsand kommune om å arbeide for ein måte å formidle resultata på. Dette førte til ­etablering av fortidslandsbyen Landa med ­rekonstruerte hus frå bronsealder og jernalder. Det første huset sto ferdig i 1995.

Arbeidet med rekonstruksjon av husa var ein milepel i arkeologien i seg sjølv. Det ga høve til det som ­arkeologane kallar eksperimentell arkeologi og arkeo­botanisk forsking, der ein med grunnlag i den kunnskapen ein hadde vunne gjennom utgravingane søkte å rekonstruere det ein ikkje visste så mye om. Det var nødvendig å utvikle både ei ny materialforståing og kunnskap om bruk av forhistorisk verktøy (bronseøkser).

Prosjektet blei organisert som ei stifting, Stiftinga Landa – Fortidslandsbyen på Forsand, etablert 22. mars 1995. Til reising av husa fekk stiftinga støtte frå Ryfylke­fondet, Norsk Kulturråd, Rogaland fylkeskommune, Forsand kommune, og ein ganske betydeleg sum frå private sponsorar. Med hjelp frå Heritage Limited i York blei det utarbeidd ein plan som omfatta 13 førhistoriske bygningar plassert inn i eit miljø prega av førhistorisk jordbruksverksemd. Ein lukkast med rekonstruksjon av 4 hus, bronsealderhuset som var ferdig i 1995 og eit lite lagerhus frå same tidsrommet ved sida av, ein gildehall som var ferdig to år seinare, og ei smie frå folkevandringstida.

Det var nok lettare å få midlar til reising av husa enn til vedlikehald og drift av dei. For å styrke næringsdelen av prosjektet fekk stiftinga støtte av bygdeutviklingsmidler til reising av smia. Tanken var å drive med smiing av jernreiskap, støyping av bronsesmykke, spinning, veving og leirkarframstilling, treskjering, dreiing og matlaging. Dette skulle drivast av lokale handverkarar og husflidsinteresserte med sikte på sal av produkt. Tilleggsverdien var eit levande miljø som styrka opplevingsverdien for publikum.

Men Landa blei ingen god butikk, og omgjevnadane såg ikkje den verdien Landa kunne vera for utvikling av reiselivet i regionen. I første omgang såg det ut til at Landa blei redda av Rogaland fylkekommune og Ryfylkefondet, men Fortidslandsbyen blei snart eit privat foretak som nå blir marknadsført som «Landa Park – Levende historie». Det er kombinasjonen med utleige og drift av campingplass som gir eit visst økonomisk grunnlag for drifta. Det er likevel ei drift som må bygge på ein stor porsjon idealisme hos eigarane, og som ikkje gir noe overskot til nødvendige investeringar.

BERGEVIK

Bergevik er det eldste tillaupet til sentrumsdanning i gamle Forsand kommune og det einaste området i kommunen som er blitt forsøkt verna. Opphavleg var det eit område der gardane på Berge hadde nausta sine. Frametter frå 1880-åra voks det fram ein livskraftig handelsstad her. På Forsand-garden hadde det kome postopneri i 1871.

Forsand kommune har tatt vare på eit av dei ­eldste nausta som kulturminne, naustet som ligg innafor Spar-butikken og marinaen, og brukt det som museum. Huset blei reist som sjøhus kring 1850, og det var ­krydding av brisling til ansjos, salting av agnskjell og konservering og salting av sild i tønner som var hovudaktivitetane i starten. Huset er såleis eit minne om sjøbruket i Forsand. Men det kom etter kvart til å ha fleire funksjonar som gjer det interessant. Da folk i Lysefjorden skulle til kyrkje kom dei gjerne dagen før, og sjøhuset blei brukt til overnatting før messa på søndag. Men det blei og brukt som fast bustad, og tente ei tid som fattighus. Det har og vore drive trevareverkstad i huset. Ved folketellinga i 1900 var det 9 fastbuande i sjøhuset. Den siste som budde i sjøhuset døydde i 1971.

Sjøhuset i Bergevik er eit hus som rommar interessante kapittel i Forsand-soga, og som saman med nabohusa, i eit av dei sto ein skomakarverkstad som nå er i eiga til bygdemuseet, utgjer eit bygningsmiljø som både gir grunnlag for kunnskap og for opplevingar. Den smale vegen mellom bygningane er blitt døypt for «Skomakargata». Dei nærmaste bygningane på øvresida av vegen er også bygningar som er oppførte før 1900, og såleis ein del av den gamle busetnaden i Bergevik.

PREIKESTOLEN OG TURISTFORENINGEN

Stavanger turistforening har vore sterkt til stades i ­Lysefjorden like sidan «Hyvlatonno» blei oppdaga i 1896 og straks omdøypt til «Preikestolen». Dei begynte å ta i mot gjester på Vatne-garden. Snart blei det behov for meir plass. I 1949 bygde Stavanger Turistforening Preikestolhytta og i 2008 Preikestolen fjellstue. Men så blei det for mye kommers, turistforeningen ville tilbake til det enkel friluftslivet. Ti år etter selde turistforeningen fjellstova til Norwegian Experience.

Det er fleire vegar til Preikestolen. Frå fjorden kan ein gå opp frå Bratteli kai, eller legge vegen om Bakken opp frå Bakken kai. Begge kaiene er små og blir brukt av rutebåtane, så ein kan ikkje legge seg til her med småbåt. Men ein kan altså kombinere fjellturen med ein tur på ein av rutebåtane som går inn fjorden. Frå landsida går det bilveg til fjellstova.

I 2019 var det 330 000 som gikk til ­Preikestolen. Berre halvparten så mange i korona-året 2020. Men med det er Preikestolen mellom dei best besøkte ­turistattraksjonane i landet. Det er sjølvsagt sterke ­kommersielle interesser knytt til denne trafikken, men Stavanger turistforening har lenge arbeidd for å spreie trafikken rundt Lysefjorden. Den store visjonen er å få til eit samanhengande rutenett rundt heile fjorden. Førebels er det berre for dei sprekaste. I mangel av hytter er det noen vel lange strekk ein må gå før ein kjem i hus.

Den siste nyvinninga på ruta er overtaking og rehabilitering av Bakken gard.

FJORDINGSSKIFTA

Før det kom båtruter på Lysefjorden måtte dei ro. Dei fekk ikkje båtruter før i 1887, men trafikkgrunnlaget var skralt, og det var ein kamp for å få støtte til å oppretthalde eit minimum av dampskipsfart på fjorden. Dei rekna at det var seks gamle mil frå Lyse til Stavanger - det er Sigleif Engen som skriv om «gamle mil» - ei norsk mil var før 1889 rekna til 18 000 alen, 11 295 meter. Det måtte vera hardt å ro så langt. Fjorden var derfor delt inn i skifte, så alle visste kor dei skulle bytte om å sitta med årene. Det var rekna 22 skifte heile vegen frå Lyse til Stavanger, 15 ut til Forsand.

Namna på fjerdingsskifta festa seg naturleg nok i minna til folk, og mye tyder på at dei hadde høg alder, viktig som Lysefjorden hadde vore i lange tider som ferdselsåre ikkje berre for dei som budde langs fjorden, men også for folka austantil.

Fjerdingsskifta følgjer nordsida av fjorden ut til Tålshedleren, rett nedom Bakken. Rekna frå Lyse er det skifte ved Skomagarsholet, ei hole rett inn i bratte fjellet, Dyrablod, Pigsteidn (mellom Sabakken og Håleller), Krossnes, Skjebastyret, Kåsaklobben (under Kåsen), Bispaskjevå (mellom Kallastein og Songesand), og altså Tålshedleren. Herifrå følgde ein sørsida av fjorden og hadde skifte ved Bådabekkjen (ved Mulen), Fossånå (nedom Fossmork), Kvassnes, Holmengrå, Godlurå (litt utanfor Vika), Giskalineset og Fossanøyren.

Lysefjorden har lag på lag med minne etter dei som har brukt han og skapt seg ein leveveg i dei bratte liane. Mye har gått tapt, og mange stader er det ikkje anna enn veik kunnskap om namna att.

LANDA

I innlaupet til Lysefjorden, på Forsandmoen opp frå sjøen på Forsand, blei eit av dei mest oppsiktsvekkande minna frå forhistoria avdekka under arkeologiske ­ut­gravingar på 1980-talet. Det er greitt å koma dit med bil (fv 491 mot Espedalen), til fots tar det snautt 40 minutt frå Forsand kai.

I starten av bronsealderen, ca. 1800 – 1500 f.Kr., var jordbruket i vekst på Forsandmoen, og det er frå denne tida og frametter at ein har gjort dei store funna som har gitt Forsand ein plass i Norges-­historia. ­Utgravingane avdekka eit stort bustadområde med kring 250 hus som har vore i bruk over lang tid. Det mest spektakulære resultatet av utgravingane var avdekkinga av den første kjente bronsealderlandsbyen i Norge. (ca. 1700 – 500 f.Kr.).

Den mest varige og omfattande busetting blei etablert midt på moen, men det var og ei busetting lengst sør-aust på moen. Begge stader blei det bygt langhus, og ein fekk permanente åkerområde. Husa var ganske store, opp mot 23 m lange og 8 m breie. Mot slutten av bronsealderen reknar ein med at det kan ha vore 6 – 8 gardar på Forsandmoen med ein folkesetnad på 40 – 60 menneske og ein stad mellom 60 og 90 storfe.

Det ser ut til at bøndene på Forsandmoen må ha vore rimeleg innovative. Alt frå tidleg i jernalderen (etter500 f.Kr) er det gjort funn av reiskap av jern. Desse er mellom dei eldste funn av reiskap av jern i Norge. Gravfunn som er gjort elles i landet frå denne tida viser at jern mest blei brukt som smykkemetall.

Talet på gardar på Forsandmoen auka etter at jernet blei introdusert, og det er påvist ei kontinuerleg busetting frå bronsealderen og gjennom heile eldre jernalder (500 f.Kr. – 550 e.Kr.). Kring starten på vår tidsrekning skjer det ei endring i byggemåten. Nå blir det eit klart skilje i husa mellom menneske og dyr, og husa blir mye større. Talet på gardar ser ut til å auke til kring 10, og opp til 16 mot slutten av perioden.

Etter ei busettingshistorie som strekte seg over meir enn 2000 år, startar ein nokså rask reduksjon i busettinga frå ca. 400 e.Kr, og dei siste gardane blir fråflytta i første halvdelen av 600-talet. Trond Løken, som leia utgravingane på Forsandmoen, tenkjer at det kan ha vore ulike årsakar til dette: Langvarig utarming av ressursane, klimaendring, samanbrot i den politiske organiseringa, eller pest.

Med bakgrunn i den nye kunnskapen som ­utgravingane på Forsandmoen ga, blei det semje ­mellom Arkeologisk museum og Forsand kommune om å arbeide for ein måte å formidle resultata på. Dette førte til ­etablering av fortidslandsbyen Landa med ­rekonstruerte hus frå bronsealder og jernalder. Det første huset sto ferdig i 1995.

Arbeidet med rekonstruksjon av husa var ein milepel i arkeologien i seg sjølv. Det ga høve til det som ­arkeologane kallar eksperimentell arkeologi og arkeo­botanisk forsking, der ein med grunnlag i den kunnskapen ein hadde vunne gjennom utgravingane søkte å rekonstruere det ein ikkje visste så mye om. Det var nødvendig å utvikle både ei ny materialforståing og kunnskap om bruk av forhistorisk verktøy (bronseøkser).

Prosjektet blei organisert som ei stifting, Stiftinga Landa – Fortidslandsbyen på Forsand, etablert 22. mars 1995. Til reising av husa fekk stiftinga støtte frå Ryfylke­fondet, Norsk Kulturråd, Rogaland fylkeskommune, Forsand kommune, og ein ganske betydeleg sum frå private sponsorar. Med hjelp frå Heritage Limited i York blei det utarbeidd ein plan som omfatta 13 førhistoriske bygningar plassert inn i eit miljø prega av førhistorisk jordbruksverksemd. Ein lukkast med rekonstruksjon av 4 hus, bronsealderhuset som var ferdig i 1995 og eit lite lagerhus frå same tidsrommet ved sida av, ein gildehall som var ferdig to år seinare, og ei smie frå folkevandringstida.

Det var nok lettare å få midlar til reising av husa enn til vedlikehald og drift av dei. For å styrke næringsdelen av prosjektet fekk stiftinga støtte av bygdeutviklingsmidler til reising av smia. Tanken var å drive med smiing av jernreiskap, støyping av bronsesmykke, spinning, veving og leirkarframstilling, treskjering, dreiing og matlaging. Dette skulle drivast av lokale handverkarar og husflidsinteresserte med sikte på sal av produkt. Tilleggsverdien var eit levande miljø som styrka opplevingsverdien for publikum.

Men Landa blei ingen god butikk, og omgjevnadane såg ikkje den verdien Landa kunne vera for utvikling av reiselivet i regionen. I første omgang såg det ut til at Landa blei redda av Rogaland fylkekommune og Ryfylkefondet, men Fortidslandsbyen blei snart eit privat foretak som nå blir marknadsført som «Landa Park – Levende historie». Det er kombinasjonen med utleige og drift av campingplass som gir eit visst økonomisk grunnlag for drifta. Det er likevel ei drift som må bygge på ein stor porsjon idealisme hos eigarane, og som ikkje gir noe overskot til nødvendige investeringar.

BERGEVIK

Bergevik er det eldste tillaupet til sentrumsdanning i gamle Forsand kommune og det einaste området i kommunen som er blitt forsøkt verna. Opphavleg var det eit område der gardane på Berge hadde nausta sine. Frametter frå 1880-åra voks det fram ein livskraftig handelsstad her. På Forsand-garden hadde det kome postopneri i 1871.

Forsand kommune har tatt vare på eit av dei ­eldste nausta som kulturminne, naustet som ligg innafor Spar-butikken og marinaen, og brukt det som museum. Huset blei reist som sjøhus kring 1850, og det var ­krydding av brisling til ansjos, salting av agnskjell og konservering og salting av sild i tønner som var hovudaktivitetane i starten. Huset er såleis eit minne om sjøbruket i Forsand. Men det kom etter kvart til å ha fleire funksjonar som gjer det interessant. Da folk i Lysefjorden skulle til kyrkje kom dei gjerne dagen før, og sjøhuset blei brukt til overnatting før messa på søndag. Men det blei og brukt som fast bustad, og tente ei tid som fattighus. Det har og vore drive trevareverkstad i huset. Ved folketellinga i 1900 var det 9 fastbuande i sjøhuset. Den siste som budde i sjøhuset døydde i 1971.

Sjøhuset i Bergevik er eit hus som rommar interessante kapittel i Forsand-soga, og som saman med nabohusa, i eit av dei sto ein skomakarverkstad som nå er i eiga til bygdemuseet, utgjer eit bygningsmiljø som både gir grunnlag for kunnskap og for opplevingar. Den smale vegen mellom bygningane er blitt døypt for «Skomakargata». Dei nærmaste bygningane på øvresida av vegen er også bygningar som er oppførte før 1900, og såleis ein del av den gamle busetnaden i Bergevik.

PREIKESTOLEN OG TURISTFORENINGEN

Stavanger turistforening har vore sterkt til stades i ­Lysefjorden like sidan «Hyvlatonno» blei oppdaga i 1896 og straks omdøypt til «Preikestolen». Dei begynte å ta i mot gjester på Vatne-garden. Snart blei det behov for meir plass. I 1949 bygde Stavanger Turistforening Preikestolhytta og i 2008 Preikestolen fjellstue. Men så blei det for mye kommers, turistforeningen ville tilbake til det enkel friluftslivet. Ti år etter selde turistforeningen fjellstova til Norwegian Experience.

Det er fleire vegar til Preikestolen. Frå fjorden kan ein gå opp frå Bratteli kai, eller legge vegen om Bakken opp frå Bakken kai. Begge kaiene er små og blir brukt av rutebåtane, så ein kan ikkje legge seg til her med småbåt. Men ein kan altså kombinere fjellturen med ein tur på ein av rutebåtane som går inn fjorden. Frå landsida går det bilveg til fjellstova.

I 2019 var det 330 000 som gikk til ­Preikestolen. Berre halvparten så mange i korona-året 2020. Men med det er Preikestolen mellom dei best besøkte ­turistattraksjonane i landet. Det er sjølvsagt sterke ­kommersielle interesser knytt til denne trafikken, men Stavanger turistforening har lenge arbeidd for å spreie trafikken rundt Lysefjorden. Den store visjonen er å få til eit samanhengande rutenett rundt heile fjorden. Førebels er det berre for dei sprekaste. I mangel av hytter er det noen vel lange strekk ein må gå før ein kjem i hus.

Den siste nyvinninga på ruta er overtaking og rehabilitering av Bakken gard.

BAKKEN

Den mest spektakulære busettinga i Lysefjorden finn ein på platået over dei bratte fjellsidene. Det er ikkje så veldig høgt, gardane ligg på kring 150 m.o.h., men det er bratt opp. På rekke og rad utetter frå Songesand ligg Bakken, Bratteli og Hengjane.

Bakken, eller Songesandsbakken, fordi det var plass under Songesand, er først og fremst kjent fordi det var heimen til Pilt-Ola. Foreldra, Ola Andersson (1742 – 1817) og Siri Halvardsdtr. (1748 – 1815), som hadde gifta seg i 1772, budde mange stader, og fekk mange barn før dei kom til Bakken. I Lysefjorden skal dei ha budd både i Songedalen, under Skaffarshidlaren, eventuelt Smiehidlaren, seinare nemnt Pilt Ola-hidleren, og i eit hus på Urneset, før dei kom til Bakken i 1789, eventuelt i 1792 - det blir brukt ulike årstal og nemningar i ulike kjelder. Men i 1792 ser det i alle fall ut til at dei fekk bygt seg ei løe på Bakken, og venteleg eit bustadhus ikkje så lenge etter det. Ole var født i 1779 som den sjette av i alt 13 barn. Han var altså ikkje lenger eit småbarn da han kom til Bakken, men han blei ikkje konfirmert før i 1797. Da var han 17 år gammal. Seinare kom han til å bli ein eventyrar det både er fortalt og skrive mye om.

Men det er ikkje berre Pilt-Ola som har gjort ­Bakken kjent. Siste brukaren var Johannes Bakken. (1898 - 1982). Han var gjestfri, historieinteressert, ein god forteljar, han las mye og han skreiv. Han skreiv livsverket sitt i eit diktverk som fylte tre kladdebøker. I 1973 fylte han 75 år. Da reiste han frå Bakken.

Det huset som Ola Anderson fekk bygt på ­Bakken er borte. Det nåverande våningshuset er bygt av Johannes Bakken i 1929/30. Uthusa er eldre, og i den landsomfattande registreringa av gamle hus som gikk føre seg på 1980-talet er husa på Bakken registrerte i verneklasse B, eller, for løa, i verneklasse A. Her er båsane i fjoset framleis på plass. Den eldste delen av løa er venteleg frå den gamle løa som blei bygt i 1792, og så er det eit ­hønsehus, eit lite verkstadbygg, eit sauefjos og eit ­maskinhus for taubanen.

Same året som Johannes reiste frå Bakken ­testamenterte han Bakken og alt som var der til ­Forsand kommune. I tillegg til husa var det ei stor samling ilåt, utstyr og reiskap som blei ein grunnstamme i ­samlinga til Forsand bygdemuseum. Han ønskte at garden framleis skulle vera open for folk som gikk i fjellet. Forsand kommune har tatt vare på både husa, inventaret og ønskja til Johannes etter det. Frå 1. januar 2019 overlet kommunen Bakken til Stavanger turistforening, der garden går inn i turistløypa «Lysefjorden rundt». Turistforeningen har gjennomført ei omfattande rehabilitering av husa. Bakken har nå 18 sengeplasser i hovudhuset og 4 i annekset. Med enklare standard er det også muleg å overnatte i løa.

Litt lenger nord ligg Myrå som opphavleg var plass under Bratteli, men som i 1910 kom i eiga til dei på Bakken. Eldste delen av huset der skal vera av eit hus som er flytta frå Urneset, innanfor Kallali. Våningshuset på Myrå er klassifisert i verneklasse A.

Bratteli er den ytste av fjellgardane. Garden var eitt bruk fram til i 1790-åra, da blei det etter kvart husmannsplassar på Myrå, Hengjane og Øvre og Midtre Bratteli, fire i alt. Alle plassane blei seinare sjølvstendige bruk. Siste brukaren, Lars Bratteli, flytta frå Bratteli kring 1970.

Ingen av desse stadene er det registrert eldre hus, men det er eit stort tal tufter etter eldre hus, og Arve Notvik har funne ikkje mindre enn 40 oppmurte hidlarar på Hengjane og Bratteli. Dei vitnar om ei intensiv utnytting av areala. Alle hidlarar er ikkje like enkle å lesa, men noen må ha vore brukte til fór­berging, noen til dyr, kanskje endatil som bustad. Funna av alle hidlarane på Hengjane og Bratteli, og ein del spreidde hidlarar andre stader, tilseier at det truleg har vore ei mengde slike ly i bruk til ulike formål i heile Lysefjorden. Likeeins vitnar kartleggingar av åkrar og kydlestuvar på plassane om ei høg utnytting av naturressursane til beite og fórsanking.

Fjellgardane i Lysefjorden dokumenterer sterk vilje og evne til å utnytte sparsame ressursar, og sjølv om det er nyare, og delvis moderniserte hus som står att på plassane nå, er gardane ein viktig del av den visuelle opplevinga av fjorden. Både for forståinga av levemåten, og opplevinga av han, er det viktig at både bygningane og landskapet blir forvalta slik at ein framleis kan få eit bilde av korleis det såg ut.

Bakken er tilgjengeleg på gode turstiar frå Preikestolen, Bakken kai eller frå Songesand. Til Songesand er det bilveg frå Årdal.

HÅHELLER

Det er eventyr over Håheller. I litteraturen blir garden framstilt som storgarden i Lysefjorden, ja i heile Forsand med. For riktig å understreke det store blir garden kalla grevskap somme stader. Og det var ein stor gard, ikkje i utstrekning kanskje, men i rikdom. Skogen var ein viktig del av grunnlaget, og det var sag på nabogarden, Sabakken, som tidlegare hadde vore eit underbruk eller ein støl under Håheller. Det blei relativt tidleg opna brevhus der (1919) – postkontor frå 1935 til 1965 - og sjølv om det ikkje var det einaste postkontoret i Lysefjorden, var det med og la verdi til staden. Ein periode på 1880-talet dreiv Jonas Olson Arnø handel. Det var frukthage framom hovudhuset, på sørsida mot fjorden.

Det var ein stad folk overnatta på veg ut og inn Lysefjorden. Da kunne dei få høre at folket på Håheller var av dansk slekt. «Det var dei byrge av», skriv Sigleif Engen i Forsandboka.

I helleren på Håheller er det funne spor etter ­busetting tilbake til eldre steinalder. Sigleif Engen trur den første busettinga i nyare tid skjedde i andre halvdelen av 1500-talet. Og så har det vore ein brukar like fram til i dag, bortsett frå ein liten periode med to bruk på 1870- og -80-talet.

Det mest iaugefallande med Håheller, bortsett frå den spektakulære lokaliteten på ei frodig, grøn slette nedunder bratte og høge fjell, er det digre hovudhuset på garden. Det er uvanleg stort, og plassert med breisida mot sjøen. Det må ha vore Kristoffer Kristofferson (1762/64 – 1843) som har bygt det, meiner Engen. Han gifta seg med Kirsten («Kristi») Olsdt. Gøysavik same året. Ho var dotter til Ola Olsson Byrkjeland frå Forsand, som hadde kome frå Vikedal. Kanskje Kristoffer tenkte seg til med gjestgivardrift, spekulerer Engen, og kanskje ideen til huset kom frå Vikedal, frå Hogganvik, som var storgarden i den delen av Ryfylke.

Kristoffer og Kirsten fekk berre ei dotter, men dei heldt stort hus. Med fleire tenerar og innerst. I bygdeboka er det i tillegg nemnt tre husmannsplassar. I seinare slektledd kom det fleire barn, Kristi Torgrimsdt. (1820 – 1872) og Jonas I. Jonson (1812 – 1875) fekk 11, og det kunne vel i periodar vera trong for eit romsleg hus.

Huset er i hovudsak lafta og er sett saman av fleire laftekasser. Likevel kan det sjå ut til at heile bygningen er reist i same periode. Inndelinga av huset er såleis ikkje eit resultat av ulike påbygg, slik ein ofte kan finne.

Trass i storleiken, har huset fleire trekk frå tradisjonelle Ryfylke-hus, samtidig som det har ein barokkprega, symmetrisk fasade med takoppløft mot sjøen. Det siste var svært moderne for si tid. Huset er ­sentrert rundt eit stort kjøkken med to gruer – også nokså ­uvanleg. På kvar side av kjøkkenet er det stover, ei mot aust og ei mot vest. På baksida, nordsida, er det fleire kammers og siderom, og dessutan gang med ytterdør. På loftet er det fire rom, også her eit rom (bur) med grue. Det er altså eit hus som ikkje kan vera bygt berre for å gi rom til ein huslyd med kjernefamilie, tenarskap og andre losjerande, slik ein finn mange stader, men eit hus som også signaliserer velstand, eit positivt sjølvbilde og ei trygg forankring i tida.
I tillegg til bustadhuset var det løe og naust på garden, eit mindre bustadhus som nå er borte, og støl i heia.

Det er ikkje til å undrast over at dette er eit hus og ein plass og ei historie som har skapt både undring og forvitenskap. Og da ideane om bygningsvern også tok til å nå inn i fjordane, var Håheller mellom dei stadene som tidleg kom med på oversyna over verneverdige bygningar. Det har vore andre idear og, om å bygge ut Håheller som eit turistanlegg, men ingen ting er blitt noe av, huset er blitt ståande tomt, og ver og vind og farande folk har tatt seg til rette.

Der kunne historia om Håheller slutta. Ein ­vinter til, så var det kanskje ikkje meir å ta vare på. Men Ryfylke avdeling av Fortidsminneforeningen ville det annleis. Foreininga har gått tungt inn i arbeidet med å redde Håheller som eit kulturminne, og har frå ­hausten 2018 arbeidd med å rekonstruere løa. Arbeidet var stort sett ferdig hausten 2020. Samtidig har eigaren gjennomført sikringstiltak for å hindre vidare forfall av hovudbygningen.

Det er eit omfattande restaureringsarbeid som må gjennomførast før hovudbygningen kan takast i bruk att. Får ein til eit breitt samarbeid mellom interesserte partar og velvillige støtteordningar, kan Håheller gjenreisast som eit vitnemål om optimisme og pågangsmot både i fortid og nåtid. Det som Fortidsminneforeininga starta med hausten 2018, etter årevis med mismot og motgang, kan bli det store restaurerings- og kulturminnevernprosjektet i Forsand.

Det finst ei privat kai rett nedom husa på Håheller.

LYSEBOTN

Lysebotn blei etter krigen omforma til eit kraftverks­samfunn. Lyse kraftverk var ein, etter si tid, stor kraft­stasjon, og han var mellom dei første som blei bygt inn i fjell. I januar 1953 var stasjonen klar for prøvedrift, men først i 1964 var anlegget ferdig utbygt med 6 straum­aggregat i drift. Seinare har Lyse AS bygt enda ein kraftstasjon i Lysebotn, Tjodan kraftverk, som blei sett i drift i 1984. Og i 2018 blei den siste stasjonen sett i drift og stasjonen frå 1964 fasa ut.

Også i Lysebotn var det behov for å etablere eit samfunn som kunne ta seg av drifta av kraftstasjonen. Her blei den første reguleringsplanen i Forsand si ­historie laga til. Framleis låg det restar av paternalisme til grunn for utbygging av industrisamfunnet. Kraftverket engasjerte arkitekt til å utarbeide ein reguleringsplan «for å sikre en tiltalende og trivselsfremmende bebyggelse». Det blei bygt bustadar, samfunnshus, skule og kapell, alt i alt eit ­tredve-tal hus nord på flata opp frå sjøen på Nedrebø. Men heller ikkje her var det behov for folk i alle hus så lenge. I dag bur det berre ei handfull menneske i Lysebotn. Mange av husa er selde som fritidsbustadar. Kraftsamfunnet i Lysebotn er eit særeige samfunn, forma av det som var moderne byggeri på 1950- og -60-talet. Husa er velhaldne og det er truleg ikkje gjort store ­endringar på dei.

Opp frå Lysebotn ligg det gamle gardssamfunnet i fjordbotnen. Øvst ligg Auklend, langs vegfar som har røter tilbake til dei gamle ferdslevegane, «skinnvegen», frå Setesdalen. Av større interesse for båt-, bil- og ­fotturistar er nok busetnaden på Hauane, eit av bruka på Lyse. For det første er husa her registrerte som ­kulturhistoriske interessante. Våningshuset inngår dess meir i ein ganske vellukka satsing på reiseliv. Hauane får topp score på tilbakemeldingane frå gjestene sine, og har oppnådd pris som beste B&B hos Tripadvisor.

I tilbodet til gjestene inngår ei nokså kreativ rehabilitering av dei nyare uthusa, særleg løa, der det er eit bade- og sanitæranleg i underetasjen som er til å få hakeslepp av. Kulturhistorisk interessant er det også at Hauane truleg var sete for forhandlingane da Heiberg ville kjøpe heia til jaktformål. Mellom dei celebre gjestene har vore den finske feltmarskalk og seinare presidenten Carl Gustaf Mannerheim.

Til Lysebotn går det an å koma både med småbåt, rutebåt og bil. Det

er ei god gjestehavn som blir drifta av Sandnes hamn. Ut frå Lysebotn er

det mange utvegar til å gå både stutte og lange turar. Vil ein gå til

Kjerag må ein starte med å ta turen opp vegen med dei mange svingane,

der skistjernene konkurrerer på rulleski om sommaren. Det er

transporttenester tilgjengeleg om ein ikkje har bil sjølv.