Krossfjorden

Det danna seg tidleg ei relativt stor strandsittar­busetting i Vikedalsosen. Her var det reist kyrkje tidleg i mellomalderen, og her budde presten. Frå 1846 blei Oppsal i Vikedal fast sete for sorenskrivaren i Ryfylke.Utover frå midten av 1800-talet fekk området kring Vikedalsosen, og særleg Hogganvik, ta del i den store skipsbygginga som skapte slik liv og røre i mange av Ryfylke-bygdene. I Hogganvik blei det i perioden 1857 til 1885 bygd heile 49 seglskuter.

Tar ein austover frå Krossfjorden kjem ein snart til Finnvik på sørsida av Vindafjorden. Dette er ein gammal handelsstad der det blei drive med handel og bøkkerverksemd frå 1882 og fram til ut på 1970-talet. Det siste ti-året har det vore gjennomført omfattande rehabilitering av staden og eigarane tar nå i mot gjester til overnatting og tilbyr båtutleige.

Imslandsjøen er ein idyllisk gammal handels- og kyrkjestaden på nordsida av fjorden. Eit heilskapleg og særprega bygningsmiljø er godt tatt vare på. Litt lenger inne ligg Kvaløy som er ein populær ferieplass. Den gamle busetnaden ligg konsentrert ned mot sjøen. Her ligg også samla ein gammal og godt vedlikehalde naustrekke. Det er både kai og muleg å ankre i Kvaløyområdet, og her er utveg til både handel og bunkring.

VERVARTIDA I RYFYLKE

I Vikedal, som også var namnet på kommunen, er vi midt i skipsbyggingshistoria i Ryfylke. Det var her det starta, det var her dei største skipa etter kvart blei bygde, og det var her fallhøgda var størst da eventyret var over. Vikedal må dele noe av gullalderen med Sand, men det kjem vi tilbake til i neste kapittel.
Vervartida blir dei kalla, åra frå frå kring 1850 til 1880. I denne perioden var det eit stort tal skipsbyggeri (vervar) i sving langs fjordane i indre Ryfylke, og ingen stad var det fleire enn i Vikedal. Johs. B. Thue, som har gått nøye gjennom alle mulege kjelder for å finne ut av omfanget, har funne 140 skip som blei bygde i Vikedal i denne perioden. Og han har funne heile 15 byggestader: Austbø, Imsland, Kvaløyberget, Vestbø i Sandeid, Hapnes, Hogganvik, Oppsal, Helleland, Ertsdalen, Kvaløy, Vikedalsosen, Ilsvåg, Søndenå, Furevik og Håvik. Altså nokså tett med skipsverft kring alle fjordarmar ut frå Krossfjorden. Mellom 250 og 300 mann var i arbeid med skipsbygginga året rundt. Eitt år, i 1876, leverte Ryfylke 14% av den nybygde tonnasjen i heile landet.

Eit av dei største verfta hadde Morten A. Magnus i Hogganvik. Han blir rekna som den som dreiv det lengst. Ein kunne tru at det var fordi han rådde over ein gard med mye fin skog. Men det viste seg at han sparte på eigen skog og henta tømmer frå Vela i Sand. Så da forretningen gikk over ende i 1881 sto skogen i Hogganvik framleis urørt. Men kvifor gikk forretningen over ende? For å forstå det må vi ta eit steg tilbake.

Skipsbygging var ikkje noe ukjent fenomen i Ryfylke før 1850. Det var materialar å ta av og det var folk som kunne faget. Likevel var det slik at dei fleste jaktene som var i bruk i Ryfylke før 1850 var bygde i Sunnhordland eller i Hardanger. Museumsjakta «Anna af Sand», som er i eiga til Museums Stavanger, Sjøfartsmuseet, er eit slikt fartøy. «Anna» blei bygt i Hardanger i 1848. Medan «Brødrene af Sand», jekta til Ryfylkemuseet, er bygt i Sagvika på garden Dokkskar ytst i Yrkjesfjorden noen år seinare, i 1866.

Men her er det nødvendig med ei lita opprydding i nemningsbruken. Fraktefarten på fjordane var i lange tider utført av små, klinkbygde jekter med råsegl. Jaktene frå Hardanger var heller ikkje så store, dei kunne vera på kring 50 fot, men dei var kravellbygde, og hadde bom og rigg som gjord dei meir eigna for langfart. Det ser likevel ut til å ha sitte langt inne å kalle fartøya for jakter. I dialekten heldt ein fram med å snakke om jekter, sjølv om det var ein heilt annan fartøytype ein hadde å gjera med. Og om det ikkje blei så mye klarare. Når ryfylkingar snakkar om jekter, meiner dei som oftast den båttypen som i litteraturen blir kalla jakt.

Det var truleg marknaden og verdskonjunkturane som sette fart i skipsbygginga i Ryfylke. Det hadde vore eit rikt innsig av vårsild langs kysten frå tidleg på 1800-talet. Dette skape behov for fartøy både til fiske og føring av silda. I Ryfylke var det stor deltaking i begge delar, og mange slo seg på sildefart til kundar rundt Austersjøen.

Når ein skal forklare kvifor skipsbygginga blei så viktige noen stader og ikkje alle stader, er det mange faktorar ein må sjå på. Vi har alt nemnt tilgangen på høveleg tømmer, kunnskap og ein marknad for fartøya. Så måtte dei ha ei høvelg tomt til arbeide på. Det måtte vera nokså slakt opp frå sjøen, og nok plass til å arbeide på rundt slippen. Og så måtte det ein kapital til, og ein vilje til å setta pengane i omlaup. Det siste var kanskje det som gjorde Hogganvik og Sand til sentra i skipsbygginga.

Etter kvart endra skipsbygginga karakter. Frå å vera dominert av jakta, og i noen grad den to-mastra galeasen, auka etterspurnaden etter større fartøy som blei rigga som alt frå skonnert til bark. Men dette førte og til ei lausriving frå den gamle bondesjøfarten. Nå var det skipsreiarar i Stavanger som var kundane, og skipsverfta i enda større grad knytt til verdskonjunkturane. Da det begynte å gå dårleg, og sildefisket svikta, kan det virka som vervarane ikkje såg skrifta på veggen. I staden for å slakke av på bygginga, bygde dei berre større og raskare, og forskotterte sjølve ein stor del av kostnadane. Og her svikta ikkje berre den økonomiske analysen, men også den tekniske kunnskapen. Fartøya heldt ikkje mål, og særleg Hogganvik fekk ord på seg for å levere skip av dårleg kvalitet. Så kollapsa heile verftsindustrien og Hogganvik kom på tvangsauksjon i 1881.

Det vart inga «happy end», men det hadde skapte optimisme og arbeid så lenge det varte, og ikkje berre til skipstømmermennene, men og til mange andre som leverte utstyr til båtane. Blokkmakarar, pumpemakarar, smedar og dei som arbeidde på sagene. Mange fann seg arbeid i andre handverk etterpå, andre reiste sin veg, noen måtte be fattigkassa om hjelp, men verst gikk det ut over dei få som hadde mest pengar frå før

Vindafjordmuseet har ei god samling frå vervartida, med fleire modellar av seglskuter, mellom desse modell av «Særimner», den største seglskuta som blei bygt i Hogganvik. Museet ligg i Movegen, ein spasertur på ca. 20 minutt opp frå sentrum i Vikedal.

JENS ZETLITZ

Mellom kjente vindafjordingar peikar presten og diktaren Jens Zetlitz (1761 – 1821) seg ut. Han voks opp i Stavanger, men sjølv om han kom frå gode kår, laga det seg ikkje slik at livet blei ein dans på roser. Dei lukkelegaste åra var i tida frå han blei gift med Maren Elisabeth Bull i 1791 til ho døydde i 1801, snautt 40 år gamal. I 1800 kom Zetlitz som sokneprest til Vikedal. Der blei han gift på nytt med den 22 år gamle Christiane Sophie Fasting von Krogh og blei verande i Vikedal i ti år.

Jens Zetlitz var opplysningsprest og ein munter person, i alle fall til den første kona hans døydde, og han skreiv både glade songar, salmer, preikesamlingar og lesebøker. Mellom dei meir kjente songane, som også har funne vegen til allsangrepertoaret, er «Mine lengsler»:

Hvor saare lidet vil der til for lykkelig at være
et muntert sind en piges smil en ven som gjør dig ære.
En hytte som dig skjule kan sundt brød og kildens klare vand,
saa megen visdom at du vil og bruger denne lære.