Sand

DEN ELDSTE HISTORIA

Det eldste Sand strekker seg minst tilbake til romartida. Det veit vi fordi det blei funne spor etter hus frå den tida da ein grov ut tomta til det nye kulturhuset kring år 2000. Viktigare for den seinare framveksten av strandstaden var nok at Sand blei kyrkjestad tidleg i mellomalderen. Men det gikk dårleg med Sand under Svartedauden. Etter den vart Sand eit annekssokn, truleg først under Suldal, seinare, på slutten av 1500-talet, under Jelsa prestegjeld. Først i 1858 fekk Sand stå på eigne bein att. Det året blei Sandslandet, Sandsbygda, busetnaden på begge sider av fjorden, og gardane i Hylsfjorden skilt frå Jelsa som sjølvstendig herad. Same året fekk Sand sin eigen prest att, distriktslegen kunne flytte inn i ny legebustad og Sand sto ved inngangen til den hektiske vervartida. Det var gullalderen som sto for døra. Men strandstaden hadde vore i utvikling i fleire hundre år før det.

Sandsvikjå var på 1500- og 1600-talet gjest­gjevarstad med både prestastove og tingstove og aktivitet knytt til både trelasthandel og laksefiske, minner Ernst Berge Drange oss på i bygdesoga for Sand. Medan Arnvid Lillehammer peikar på husmannen Gitle Tønnesson som den første strandsittaren på Sand - han budde der i 1666 - skriv Drange at den første strandsittaren han har funne namnet på er Gilbert Davidsen Black. Altså ikkje eit aldeles norsk namn. Han blir da også kalla Gilbert skott. Han bur på Sand i 1610 og driv med trelasthandel. Dette var i starten på sagbrukstida da det dukka opp flaumsager i kvar ein bekk, som Arnvid Lillehammer skriv, og mange la seg opp store formuar.

Etter kvart er det fleire som etablerer seg med gjestgjevarverksemd, skjenking og handel, mange handverkarar og noen soldatar, daglønte arbeidsfolk og tenestefolk. I 1801 budde det 133 menneske på Sandslandet, fordelt på 32 husstandar, men så auka det raskt utetter 1800-talet. Trelasthandlen hadde lagt eit grunnlag, så kom den store perioden med rikt sildefiske på vestlandet som igjen førte til behov for både tønner og skip. Sand profitterte på alt dette. Og da skipsbygginga kollapsa mot slutten av hundreåret, kom turistane.

HANDELSSTAD OG KRAFTKOMMUNE

Det er neppe å ta for sterkt i å meine at Sand var eit sentrum i indre Ryfylke. Både var det eit sentrum for næringsutvikling, og det blei eit trafikknutepunkt. Det var ein stad med eit sterkt oppland og det var det sjølvsagte sentrumet for den nye kommunen som blei oppretta etter kommunereforma i 1965, da Sand, Jelsa, Erfjord og Suldal blei slått saman til det som blei kalla stor­kommunen Suldal.

Mellomkrigstida blei vanskeleg på Sand, men ­optimismen var stor og Sand var ein kommune med relativt god økonomi. Etterkrigstida blei prega av byggeaktivitet og handlekraft. Sand var ein stad med eit stort tilbod innafor handel og tenesteyting. I ei analyse utført av Kontoret for områdeplanlegging i Rogaland i 1955 blei Sand peika ut som den einaste kommunen i Ryfylke som hadde eit allsidig næringsliv med «noenlunde balanse mellom jordbruk, industri og handel». Sand var ingen tapar, og kjente seg ikkje som noen tapar heller.

Det var ikkje gitt at det skulle gå bra, men i 1961 starta Norsk Hydro med utbygginga av kraftanlegget Røldal-Suldal, som rett nok gikk føre seg i Øvre Suldal og i Røldal, men som ga ringverknadar også på Sand, der Norsk Hydro bygde industrikai ytterst i Nordenden. Den ikoniske kranen som sto der er tatt ned, men noen kallar framleis kaien for Hydro-kaien. Og så kom den enda viktigare Ulla-Førre-utbygginga i gang på slutten av 1970-talet og var det største og lengste kraftanlegget landet hadde sett. Ulla-Førre-anlegga hadde hovudsete på Sand. Storkommunen blei kraftkommune med god økonomi. Folketalet har rett nok gått ned etter kraftutbygginga, baksidene av sentraliseringa er godt synlege her langt inne i fjorden, men dei som klorer seg fast kan leva gode liv.

TURIST PÅ SAND

Det friluftsområdet som Ryfylke friluftsråd har markert på kartet sitt er friområdet Einersneset og badestranda attmed Hydrokaien i Nordenden på Sand. Her er det ei fin strand med rasteplassar og toaletttilbod. Rett ved sida av ligg hovudsetet til Ryfylkemuseet. Museet har eit enkelt kafétilbod, museumsbutikk, skiftande utstillingar og ei utstilling for barn, basert på ei forteljing av Rasmus Løland, på loftet. Ved kaien på utsida ligg «Brødrene af Sand» om sommaren, museumsjekta som blei bygt i Ryfylke i 1867.

For dei som kjem med båt til Sand er det gjestebrygga i småbåthavna i sørenden som gjeld, rett framfor Ryfylke fjordhotell som har både overnattings- og serveringstilbod. I tilknyting til gjestebrygga er det dusj-, vaske- og toalettilbod, og ved sida av der att er det muleg å bunkre.

Frå småbåthavna går Gata gjennom Sand sentrum og held fram gjennom Nordenden ut til Einersneset. Her er eit variert butikktilbod og midt i gata ligg Fargeriet kafé med kaffe-, lunsj- og middagsservering. På bakken opp frå Gata, på platået der kyrkja ligg, er Suldal kulturhus med Brunsj som kallar seg urban kafé og kaffebar. Dei serverer både lunsjrettar, kaffemat og god kaffe.

Følgjer ein den gamle Postvegen frå småbåthavna og austover langs Suldalslågen kjem ein snart til Suldal laksestudio. Der kan ein gå ned i elva, sjå fisken som er på veg opp i elva og få med seg litt av historia om laksefisket i Lågen. Det tar snaue 10 minutt å gå opp til laksestudioet. Turistinformasjonen for Sand og Suldal er lokalisert her om sommaren. Eit par hundre meter lenger opp langs vegen ligg Høse bru over Suldalslågen. Brua blei bygt i 2012 og er konstruert av dei kjente arkitektane Rintala Eggertsson Architects som ein del av byggeprogrammet til Nasjonale turistvegar. Høse bru er eit godt utgangspunkt for skilta og merka fotturar langs Lågen, gjennom Sandsbygda og opp i åsane kring bygda.

Går ein i den andre retninga, nordover frå Sand sentrum, og følgjer gamle Eidsvegen til skuleområdet på Eide, kjem ein til det flotte Suldal bad som blei opna rett før jul i 2019. Frå båthavna tar det 20 – 25 minutt å gå inn til badet. Suldal bad er eit badeland med 25 meters basseng, barnebasseng, velværeavdeling, boblebad, sklier, klatrevegg og stupetårn. I foajeen er det muleg å få seg ein kopp god kaffe med noe attåt. Frå Eide går det fleire turstiar, m.a. opp til Hellandsnuten 747 m.o.h. som gir ei fantastisk utsikt til Sand og fjordane.