Riskahavet

BYGGESKIKK PÅ GRENSA MELLOM RYFYLKE OG JÆREN

Om noen av lesarane skulle ha interesse av byggeskikk, kan vi by på eit lite kapittel om stovehuset her. Og så skriv vi meir om den fasinerande stavkonstruksjonen i ­omtalen av Rossøy i kapitlet om Fognafjorden. Der står det to nyreiste hus i stavkonstruksjon til bruk for ferdafolk.

Når det kan gi meining å skrive om stovehuset her er det fordi Riska er blitt sett på som ei kulturell grensebygd mellom Jæren i sør og Ryfylke i nord. Og da kan det høve å seia litt om skilnaden på jærhuset og ryfylkehuset, om det da er noen skilnad.

Det står ennå eit par døme på gamle gardshus i Riska-kverven. Det eine i krysset der Nedre Livei tar ein skarp sving og held fram nesten rett sør opp mot Riskaveien. Dette skal vera det eldste huset på Riska, og det einaste som står att av husa i det gamle fellestunet på garden, men vi har ikkje noe årstal for når det skal vera bygt. Det er eit tradisjonelt hus med to stover med kvart sitt kammers i kvar ende av huset, og gang og kjøkken i midten. Det spesielle med huset er at hjørnet mot vegen er skore av slik at trafikken kunne koma forbi den gongen det var trongt mellom husa i tunet.

Det andre er eit hus med same skabelon som står langs Bergsagelveien, i bakken opp mot Eltarvåg. Også dette er eit tredelt hus i 1 ½ etasje med stove og kammers i kvar ende og kjøkken og gang på midten. Dette skal vera bygt på 1800-talet, men det er gitt opplysningar om at det skal vera flytta i 1940.

Begge husa framstår som det vi ville kalle typiske ryfylkehus, stovehus som fekk si form tidleg på 1800-talet da ei tømra bu blei sett inntil eit mindre stovehus med stove, kove (ofte brukt som spiskammers) og gang, og såleis fekk den tredelte forma som er så karakteristisk, og som etter samanbygginga blei eit hus med daglegstove i eine enden, bestestove i den andre, og med kammers bak begge stovene og lem (loft) over. I ytre form endra husa seg med skiftande stilretningar, men dei husa som står att i dag har som regel eit preg av empire som var den dominerande stilen på bygdene det meste av 1800-talet. Det er symmetriske fasadar med dør på midten, knappe takutspring og tofags, småruta rokokkoglas. Lenge var det torv på taket. Tekking med tegl blei ikkje vanleg før på midt på 1800-talet.

Det interessante er at Marta Hoffman, tidlegare konservator på Norsk folkemuseum, tar vånings­huset på Riska med i ein større artikkel om Jærhuset. På ­hennar Jærkart er Riska-kverven ein naturleg del. Men det ­stoppar der, i Høgsfjorden, nordafor er det Ryfylke.

Det som karakteriserer jærhuset, og kanskje er det vi tydelegast kan setta fingeren på for å skilje det frå ryfylkehuset, er skutane. Skutane var i utgangspunktet skur som var sett inntil huset, men som ikkje framsto som ein integrert del av huset. Ofte hadde dei enkle reisveggar medan gavlveggane var murte opp av stein. «Senere», skriv Marta Hoffmann, «antakelig ikke før i annen halvdel av 1800-årene, begynte noen å trekke skutene inn i huset og forsøke å skape en mer enhetlig fasade ved å la panelingen gå i ett både over hus og skuter, og ved å gjøre vindusplasseringen mer symmetrisk». Man det hjalp ikkje, skutane kom i vanry, dei var ikkje så populære lenger, «og særlig i grensedistriktene hvor skuter ikke var brukt, dannet det seg en oppfatning om at skutene på jærhuset var stygge». Så blei dei borte, eller inkorporerte i hovudkroppen på huset der dei framleis hadde god bruk for eit rom til oppbevaring av brenntorv.

I den oppmålinga som Marta Hoffmann har med i sin artikkel frå 1944, ser det ut til at huset på Riska har hatt både torvkove og mjølkekove integrert i huskroppen, som bakrom til bua og stova i huset, og så har det vore eit sidekammers attmed stova. Men i den registreringa av huset som blei gjort i 1980 er dette borte, og bakromma er teikna inn som kammers. Det nyare huset på Eltervåg har ingen teikn til å ha hatt skutar av noe slag, men så skal det altså vera flytta.

Marta Hoffmann har nok kjent til dei under­søkingane av byggeskikken som folkeminnegranskaren Eilert Sundt gjennomførte midt på 1800-talet. Kring 1860 var han både på Jæren og i Ryfylke og han har ein nokså utførleg omtale av Jærhuset. Det han fann karaktersistik for jærhuset var skutane i kvar ende av huset, og kovene langs bakveggen. Skutane var ofte bygde opp av stein i endeveggen og blei brukte til torvskjul. Men Sundt meiner dei også tente til å live for sjølve husveggen, slik at denne heldt trekk og kulde ute. Kovene på baksida av huset gjorde at taket blei trekt lengre ned der enn på framsida. Koven var knytt til kjøkkenet og blei m.a. brukt som matbod, men tente også til å lune huset.

Hovudromma i huset blei kalla stova (daglegstova) og bua/buå, som var eit gjesterom/finstove. Tidlegare hadde nok desse romma vore to ulike bygningar som på eit tidspunkt blei bygde saman med ein gang og eit kjøkken i mellom. På Jæren trur Sundt at denne samanbygginga var gamal, i alle fall eldre enn i manns minne. Samtidig som denne samanbygginga skjedde blei den opne eldstaden, åren, bytta ut med bileggarom.

I Ryfylke kom samanbygginga seinare. Eilert Sundt kom sjølv til å oververa ei slik samanbygging da han var på gjennomreise i Suldal. Men her hadde det vore vanleg med røykomn i stova. Nå kom det peis, eller grue, med pipe som gjorde det muleg å legge lem over stova og få seg rom i andre høgda. «I de ydre bygder, Jelse o.s.v.», skriv Sundt, «lod det til, at man mere havde hentet sin nyere bygnings-skik fra Stavanger by, og her var røgovnen ombyttet med kakkelovn, i de sidste år med kogovnen, denne lille tingest, som har indsneget sig fast overalt i disse vestlandske bygder».
Elles skriv også Sundt om moderniseringa av­ ­Jærhuset. Kovene blei borte, og dermed også det nedtrekte taket på baksida. I staden for kover utan glas, kom det kammers på baksida av huset, stovekammers og buakammers. Men skutane i kvar ende av huset ser ut til å ha halde seg ei stund ennå, i alle fall i Eilert Sundt si tid.

Blei vi noe klokare? Både jærhuset og ryfylkehuset er velproporsjonerte bygningar med mange felles trekk og funksjonar. Men dei karakteristiske skutane på jærhuset, og som ein framleis kan sjå på dei få husa som har overlevd generasjonars moderniseringar, dei finn ein ikkje i Ryfylke. Og så kan det vera noen detaljar elles som følgjer av materialtilgang og lokal smak og behag. Huset på Riska står midt i denne identitetstolkinga. Det er dessutan eit viktig element i kulturlandskapet. Det hadde vore så bra om gode krefter kunne ha hjelpt til med å ta var på huset.

HOMMERSÅK

Sjølv om Riska var den dominerande og sentrale garden, og som ga namn både til sognekommunen og kyrkja, var det Hommersåk, nabogarden mot aust, som utvikla seg til å bli eit bygdesentrum. Dei viktigaste grunnane til at det blei slik var truleg den gode havna i Vågen og vasskrafta i Frøylandsåna. Etter kvart samla fleire funksjonar og verksemder i bygda seg på Hommersåk. Namnet kan tyde både hummer og hammar (fjellknatt).

Vasskrafta i Frøylandsåna og Heståna skal ha vore utnytta lenge, kverndrift i Frøylandsåna er kjent frå 1600-talet og fekk eit stort omfang med mange kverner utetter på 1800-talet. I 1878 blei det starta ei stør mølledrift nede i Vågen. Grunnleggaren var stavangermannen Christian Becker Svendsen. Han fekk hand om alle vassrettane, og fekk bygd ein dam i Frøylandsvatnet. Både anleggsarbeidet og drifta av mølla kravde ein heil del arbeidsfolk. Dette førte til innflytting i bygda. Nå gikk det ikkje så bra med økonomien til Svendsen, men mølledrifta heldt fram. I 1904 blei mølla bygt om til gjødsel- og sildoljefabrikk der dei m.a. gjorde seg nytte av avfallet frå hermetikkfabrikkane i byen. Historia omfattar både brann, nye bygningar og ny produksjon, men mølla var ein viktig arbeidsplass i mange år. I tillegg blei det drive ein mindre ullvarefabrikk lenger opp i åna.

Riska historie og museumslag har restaurert eit kvernhus og eit tørkehus. Her er og sett opp ei minneplate over ti menn frå Riska som drukna i Gandsfjorden 2. desember 1893 da dei var på veg frå Stavanger til ­Hommersåk med korn som skulle til maling på kvernene der.

I gards- og tettstadhistoria for Riska får vi vita at også vasskrafta i Heståna blei utnytta til ulike formål, og at det var kvernbruk også der. Elles var det ein treskofabrikk som starta i Heståna, ein bøkkerverkstad nede i Vågen, sildesalteri i Breivigja, båtbyggeri og fleire mindre handverksbedrifter. Folkeveksten ga grunnlag for etablering av butikkar, bakeri og postopneri, og snart var det klart at Riskakverven hadde behov for betre kommunikasjonar med byen.

RISKAFJORD

Det er skrive ei tjukk bok om båten. Erik Thoring brukte tre år på å samle og skrive ut stoffet om båten og byen og bygda, og er boka framleis å få tak i, er ho herved anbefalt. Boka kom ut i 2005. Det er såleis lite å føye til, men Riskafjord har ein eigen plass i soga om fjordabåtane, og det ville vore ei synd å oversjå båten her.

Rutetrafikken på fjordane starta i 1855, men det gikk lang tid før Riska-bygdene fekk noe fast samband til byen. Dei måtte greie seg med årer og seil lenge etter at andre bygder hadde fått tilbod om komfortabel skyss med dampbåt. Og da tilbodet først kom var det eit tilbod om å hekte seg på ei rute til Idse og Jørpeland. Men auka behov for transport mellom byen og bygda gjorde at dette i lengda ikkje var tilfredsstillande. Det hjelpte noe da Åmøy-buen Henrik Lunde i 1907 starta ei mjølkerute mellom Åmøy, Hommersåk og Bagerbrygga i Stavanger, men det blei ikkje bra før Riska-bøndene tok affære og starta sitt eige ruteselskap i 1913.

Dei kjøpte ein motorkutter som blei døypt ­«Riskafjord» og som blei sett inn i rute på nyåret i 1914. Frakt av mjølk til byen var hovudformålet med reiarlaget, men det viste seg snart at trafikkgrunnlaget var breiare. Trafikken over Riskafjorden auka, det blei behov for nye båtar og økonomien var god. I 1927 kjøpte dei dampbåten «Olava» frå Halden. Det var dette som blei «Riskafjord II», båten som lever best i minnet om turane over Riskahavet..

«Riskafjord II» blei sett i drift i mai 1927, og gikk i rute like til i 1996, med dampmaskin fram til 1952, da han blei skifta ut med ein dieselmotor. ­Skiftande ­konjunkturar, ikkje alltid like heldige skipskjøp, og ­ulønsam bildrift gjorde at rekneskapsresultata for Riskafjord-selskapet varierte. Men dei første etterkrigsåra var likevel ei god tid. Hyttebygginga skaut fart, og både gods- og passasjertrafikken voks. Likevel auka kostnadane meir enn inntektene, og etter kvart blei det sterkare ­konkurranse frå bussar og privatbilar. Det blei ein lang og seig kamp for å overleve. Seiglivnad og sterke engasjement både frå fastbuande og hyttefolk gjorde at «Riskafjord II» heldt det gåande langt på overtid i følgje folk som ville følgje med i tida og tilby øyfolket og dei nære bygdene hurtigsamband til byen tilliks med tilbodet til folk lenger innetter fjordane.

Engasjementet for båten var likevel så sterk at han fekk eit nytt liv som veteranbåt. I 1999 blei «Riskafjord II» sett på vernelista til Riksantikvaren. Femten år ­seinare, i 2014, kom båten på den eksklusive fredingslista. Der var det berre eitt fartøy frå Rogaland frå før, D/S ­«Rogaland», men 31 fartøy i alt med vernestatus.

Etter å ha ligge på slipp for omfattande restaureringsarbeid frå hausten 2019 var Riskafjord II klar for nye turar på fjorden frå sommaren 2021.

HYTTEBYGGING

Dei mange verksemdene som etablerte seg på Hommersåk gjorde at folketalet vaks, og alt kring 1920 var det kring 30 bustadhus på Hommersåk. Bustadbygginga este ut slik at det blei husbygging også på dei tilgrensande gardane Frøyland og Riska. Rett før andre verdskrigen rekna ein at det var om lag 50 bustadhus i området, attåt kring 10 gardshus. Bustadbygginga heldt fram i enda større tempo etter krigen.

Eit nesten like viktig grunnlag for rutetilbodet over Riskahavet var hyttebygginga. Eller kanskje det var rutetilbodet som ga grunnlag for hyttebygginga?

Feriering på landet var ein skikk som var etablert alt kring førre århundreskifte. Byfolk leigde seg hus eller rom på gardane der mor og barn blei buande heile sommaren medan far var bypendlar og «gressenkemann».

Dei første hyttene kom før første verdskrigen.

I boka om hyttebygging som Riska historie- og museumslag har gitt ut blir det oppgitt at den første hytta blei bygt på Riska gard i 1912, og at det var familien Staurland som bygde ho. Men elles ser det ut til at dei fleste av dei tidlege hyttene blei bygde på Li.

Hyttebygginga tok for alvor av i mellomkrigstida. Hyttetomta kosta 50 kroner, og det var lett å komma til. Krigen gjorde at det blei vanskelegare å skaffe materialar til hyttebygging, men samtidig var etterspurnaden etter trygge husvere på landet stort. Folk lærte seg å bruke det som låg føre av ikkje alltid like førsteklasses bygge­materialar. Den store boosten i hyttebygging kom i 1950-åra. I tillegg til dei allereie etablerte hytteområda kjøpte klubben på Rosenberg Verft eit område på 100 mål i ei bukt sør for Lauvåsvågen, seinare kallar Rosenvik, som blei lagt ut til hyttebygging for medlemmar.

For å lette tilgangen til friluftslivet skaffa fleire fagforeiningar seg ferieheimar. Først ute i Stavanger var Håndverksvendenes Forening som i 1917 kjøpte det tidlegare småbruket Eikeberg på Lauvås. Seinare skulle det bli fleire slike ferieheimar i Riskakverven. Medan ferie, rekreasjon og hytteliv i starten var eit fenomen for borgarskapet, blei det ut over 1900-talet eit tilbod til breiare lag av folket. I eit oversyn over kulturmiljø og kulturminne i Riska peikar Byantikvaren i Sandnes på at «Feriehjemmene i Riska representerer et viktig kapittel i fortellingen om fritidsbebyggelsen i Riska. De er nært knyttet til arbeiderbevegelsens kamp for velferdsgoder i mellomkrigstida, til ferielovene og bevegelsens innsats for å tilføre vanlige folk nye livskvaliteter gjennom tilgang til friluftsliv og rekreasjon.»

Hyttebebyggelsen strekker seg frå Li i vest til Skjølvigå i aust, og så vidare opp mot og kring Lauvåsvågen. På Usken ligg dei fleste av hyttene på den sørlege og austlege delen av øya og på Uskekalven. På Vadholmen er det ingen hytter.