LANDSKAP AV NASJONAL INTERESSE
I mai 2020 sendte Riksantikvaren ut eit høringsutkast om landskap av nasjonal interesse i Rogaland. Det er ikkje så reint lite som har fått plass i dette oversynet. I vår samanheng er det interessant at det meste av Rennesøy er med i utkastet. Riksantikvaren kallar det eit jordbruks- og fiskerlandskap i ei historisk viktig lei, og trekker grensene rundt heile Mosterøy og Fjøløy, tar med delar av Askje og det meste av Rennesøy. Den historisk viktige leia er Mastrafjorden.
Landskapsverdiane er, i tillegg til at det er «et vakkert og frodig jordbruks- og fiskerlandskap», styrka ved at det har «stor tidsdybde». Altså: Den lange busettingshistoria, den lengste i Norge, er med på å gi landskapet ein ekstra dimensjon. Men utmarka blir og trekt fram. Lyngheia og den flate kystlinja er ein viktig del av heilskapen.
Og så er det skipsleia, Mastrafjorden, som har vore ei strategisk viktig lei i grensa mellom det opne havet i vest og innseglinga til fjordlandskapet i aust. Og her, midt i leia, ligg maktsentrumet Utstein med landets best bevarte klosteranlegg, Utstein kloster.
Det finst ikkje kommunar i landet som har hatt større tettleik av registrerte fornminne enn tidlegare Rennesøy kommune. Frå jernalder og vikingtid er det registrert eit stort tal nausttufter som vitnar om sterk maktkonsentrasjon. I tillegg kjem store og viktige middelalderminne som Utstein kloster og Sørbø kyrkje som perler i den lange rekka av middelalderkyrkjer frå domkyrkja i Stavanger i sør til Talgje og Hesby i nord. På Sørbø har det og vore skiferbrot som har levert stein både til domkyrkja i Stavanger, Utstein kloster og Sørbø kyrkje.
Mastrafjorden er noe for seg sjølv. Snart skal vi sjå nærmare på øyane med utgangspunkt i landingsplassane til Ryfylke friluftsråd. Men vi kan ikkje seile forbi Vikevåg utan å gi det ørlite grann merksemd.
VIKEVÅG
Helland var ein av dei største av høvdinggardane på Rennesøy. Rett aust for Helland låg Hauskje. «Desse to gardane må (…) i førkristen tid ha vore ein viktig kultstad for sentrale delar av Rennesøy», skriv Birger Lindanger i kultursoga for Rennesøy. «Kanskje har det gamle hovet sått nett her, og tradisjonelt var også høvdingen prest». Og her blei kyrkja reist tidleg på 1100-talet. Helland-Hauskje har såleis hatt sentrale samfunnsfunksjonar så langt tilbake som vi har historie å vise til. Dette er gardane som ligg rett vest for det nåverande bygdesenteret Vikevåg. I mellomalderen sto tingstova i Hauskje skipreide her. Her var prestegarden, hit kom dei for å male korn i Vikabekken, og nede i vågen rigga strandsittarar seg til med stovene sine. Vikevåg låg geografisk lagleg til for sentrumsutvikling. Namnet kan virke som smør på flesk, men er truleg samansett av gardsnamnet Vik og vågen nedafor.
Rennesøy opplevde skiftande økonomiske tider opp gjennom hundreåra, men på 1800-talet drog det til med gode tider både i jordbruket, fisket og i fraktefarten på sjøen. Andre stader fekk brygger og dampskipsanløp. Slik ikkje på Rennesøy, men etter my krangling med Det Stavangerske Dampskibsselskab kom det endeleg klarsignal om dampskipsanløp hausten 1884. Kai til båten blei bygt i Vikevåg.
Så kom det vegar som gjorde det lettare å ta seg fram til Vikevåg frå bygdene kring om på øya, posten var etablert i Vikevåg i 1879 og det kom telefonstasjon på Austbø, rett nord om Vikevåg.
Vegbygginga la grunnlag for å etablere meieri. Før hadde folk foredla det meste av mjølka til smør og seld det i byen. Etter mye om og men samla ein seg om å bygge meieri i Vikevåg. Det var ferdig i 1902. I 1916 blei det reist eit ysteri, i 1954 gjennomgikk meieriet ei omfattande fornying, men så kom 1970-talet med rasjonalisering og sentralisering, og mange bygdemeieri blei til overs, også det i Vikevåg. Rennesøy kommune overtok bygget. Etter ein lang prosess blei det i 1986 bestemt at bygningen skulle brukast til samfunnsformål, og med brei interesse og stor frivillig innsats kunne meieriet opnast til bruk for kulturformål i 1992.
Vikevåg fekk det første
samvirkelaget i Ryfylke
da Rennesøy forbruksforening
opna butikkutsal i 1911.
Ein viktig lekk i sentrumsutviklinga var etableringa av forretningar. Første krambua kom i 1874, posten i 1879 og bank i 1888. I 1911 opna Rennesøy forbruksforening butikkutsal. Her var det fleire som dreiv med handel og det var fleire bakeri, men «Forbrugjen» blei den viktigaste forretninga, og det første samvirkelaget i Ryfylke.
Vikevåg var den viktigaste ferjestaden i gamle Rennesøy kommune til Rennfast blei opna i 1992, og kommunesenter til kommunen blei ein del av Stavanger i 2020. Nå er Vikevåg sentrum i bydelen Rennesøy med ei rekke handels- og servicefunksjonar. Frå Vikevåg er det fine turvegar opp til Vikstemmen, Pilå og Rennesøyhodnet. Turane er godt merka.
I Kulturhuset Meieriet, rett bak den gamle ferjekaien i Vikevåg, har Rennesøy kommune i samarbeid med Ryfylkemuseet etablert, «Bibmus», bibliotekt, lokalhistorisk arkiv og museum under same tak. Museumsutstillinga bygger på samlingane til det tidlegare Rennesøy bygdemuseum og viser byggeskikk, mat og måltid, historia om eldhuset, om barn og oppvekst, tekstiler, jordbruk og fiske.
Ein snau halvtimes spasertur opp frå Vikevåg, på vegen mot Østhusvik, ligg husmannsplassen Bakken, som er ein av dei få samanbygde plasshusa vi har att i Ryfylke. Det vil seia at stova og løa er bygt under same tak. Det var nok ikkje så uvanleg å bygge slik på dei små plassane, og husmannsplassen på Bakken kan vera eit døme på korleis dei hadde det på husmannsplassar som vi nemner andre stader i denne boka. For opningstider sjekk heimesida til Ryfylkemuseet.
