Jelsafjorden

Bygdebokskrivaren i Suldal, Ernst Berge Drange, har funne at dei første som busette seg langs stranda på Jelsa vart kalla husmenn, men på slutten av 1700-talet dukka omgrepet strandsittar opp, og i folketellinga for 1801 blir Jelsa kalla «Strandstædet». Drange ser på det som ei alminneleggjering av eit omgrep som tidlegare var knytt til ein meir bymessig busetnad, og som nå blei brukt om både dei tidlegare husmennene og alle slags andre folk som budde på staden: handverkarar, handelsmenn, gjestgjevarar, soldatar og andre. Strandstadane blei sentrum i bygdene og kom til å huse eit mangfald av funksjonar som voks fram i det moderne samfunnet.

I jakta på dei eldste strandstadene har også Arnvid Lillehammer tatt utgangspunkt i folketeljinga frå 1801. Ut frå denne meiner han at følgjande stader må reknast mellom dei eldste strandstadene: Jelsa, Sand, Nedstrand, Vikedal, Hjelmeland og Sandeid. Nedstrand hadde vakse fram som strandstad alt i første halvdelen av 1600-åra, medan Jelsa og Sand fekk si store tid på 1700-talet.

Drange meiner at det godt kan ha vore folk i ­Jelsasjøen som dreiv med slikt som å tilby reisande mat og drikke lenge før det. Jelsa var også kyrkjestad. ­Jelsa-kyrkja er nemnd i ei kjelde alt i 1286. På same tid kom det forordningar om vertshus- og skysshald som kan ha gitt grunnlag for ei verksemd på Jelsa. Men det vart pest og uår og først på 1500-talet tok folketalet seg opp att. På 1500- og 1600-talet – og da må vi hugse på at trelasthandelen var på full fart oppover – var Jelsa ein plass med stor aktivitet. Den eine handverkaren etter den andre dukka opp på staden. «Det var i det heile ein blomstrande økonomisk aktivitet og eit fargerikt fellesskap som og involverte mannskapet på dei mange utanlandske skipa som lasta i fleire hamner i området», skriv Drange i bygdeboka.

Tidleg på 1700-talet kom det i gang meir omfattande gjestgjevarverksemd på Jelsa. I 1726 blei det tinglyst eit gjestgjevarbrev på «Jelseneset». Noe seinare får vi vita at det blei halde ting på Jelsa, rimelegvis i gjestgjevar­staden. På denne tida hadde det danna seg ei husklynge for dei mest velståande nærmast gjestgjevarstaden, medan det i Noresjøen, stranda på nordsida av bukta, var ei rekke med mange små og noen få større hus. Utetter på 1700-talet blei gjestgjevarstaden bygt ut. I 1774 kan Drange fortelja at dei bygningane som da sto der var eit flott våningshus, to sjøbuer, eit eldhus, eit svinehus og eit naust. På eit tidspunkt tok ein til å kalle gjestgjevarstaden for Bjergsted som er det namnet som blir brukt om staden i dag.

Bjergsted gikk over frå å vera ein gjestgjevarstad til å vera eit handelshus på slutten av 1800-talet. Den siste eigentlege gjestgjevaren var Per Thorsen og kona Assele f. Skavaland som flytta til Jelsa frå Hjelmelandsvågen i 1854 og dreiv gjestgjevarstaden til sønene overtok kring 1880. Thorsen dreiv både gjestgjevarstaden, landhandel, postopneri og dampskipsekspedisjon og han var engasjert i jektefart og fiske. Thorsen blir rekna som ein pådrivar i arbeidet med å få dampskipsanløp på Jelsa.

Jelsa var med på dei første båtrutene da hjulbåten «Ryfylke» kom i fart i 1855 og blei eit trafikknutepunkt i 1870-åra da både rutene til Vikedal/Sandeid og til Sand/Sauda gikk innom her. Lenge måtte folk borde båtane i rom sjø, brygge fanst ikkje. Men i 1904 gikk Det ­Stavangerske Dampskibsselskap inn og bygde ei 70 meter lang trekai ut frå Bjergsted. Brygga har vore ute i hardt ver fleire gonger, sist i 2005, men er kvar gong blitt sett i stand att, sjølv om det ikkje alltid har vore semje om kven som skulle betale.

Etter det er det verneinteressene som har vist størst interesse for Jelsa. Den unike samlinga av 1700-talshus kring Bjergsted, og den godt bevarte strandsittar­busetnaden i Noresjøen, blei midt på 1980-talet verna som spesialområde. Dei mest interessante husa er, utanom handelsstaden Bjergsted og dei husa som hører til den, det såkalla «Brodersenhuset» som ligg ­nærmast handelsstaden, og det gamle skulehuset ved sida av. ­«Brodersenhuset» blei bygt av presteenkja Anna Maria Brodersen etter at mannen hennar døydde i 1786, medan skulehuset blei bygt i 1773.

Det blei drive handel og postopneri i Bjergsted fram til i 1980. Da flytta handelsmannen til nye lokale oppe med vegen til den nye rutebåtkaien i Jelsavågen. Ferjekaien i Jelsavågen var ferdig i 1971. Sentrumsfunksjonane kring Bjergsted opphørte, men Bjarne og Jostein Jonassen heldt bakeriet på Bjergsted varmt like fram til 1985/86, og brød og bakevarer frå Jelsa blei ei tid sendt ut til store delar av indre Ryfylke.

JELSA KYRKJE OG DEN RIIBERGSTE STIFTELSE

Alt i mellomalderen rodde folk fjordane for å komma til kyrkje på Jelsa. Kyrkja sto på same plassen som den nåverande kyrkja, og det var ei stavkyrkje. Det veit vi, fordi restar av den gamle kyrkja ennå er i behald. I tårnfoten og den vestre gavlen i kyrkja finst framleis materialar frå den gamle kyrkja. Men også før det kom kyrkje på staden trur ein at folk samla seg på Jelsa. Dei runde steinane som nå står på toppen av portstolpane ved inngangen til kyrkja set ein i samband med eit gammalt gudehov på staden. Både steinane og dei høge stolpane dei står på skal vera funne i ein haug.

Det er ikkje så rart at Jelsa blei ein slik sentral samlingsstad. Jelsa ligg sentralt til i fjordbassenget, og her møtest fjordane frå bygdene lenger inne. Alt i bronsealderen peika Jelsa seg ut som eit senter for busettinga i området, men det er først noen hundre år seinare, kring 200 - 400 e.Kr. – og særleg i folkevandringstida, 400 – 600 e.Kr., arkeologane vågar ta ordet gard i sin munn og snakke om framveksten av gardssamfunn slik vi seinare kjenner det.

Jelsa prestegjeld omfatta både Jelsa, Erfjord, Ropeidhalvøya og – fram til 1858 – Sand. Sand var annekskyrkje under Jelsa. På eit tidspunkt i starten av 1600-talet hadde ein funne at kyrkja var for dårleg, eller for lita, eller ueigna. I alle fall blei det kring 1630 sett i gang arbeid med bygging av ei ny kyrkje. Det tok nesten 20 år, og det ser ut til at den nye kyrkja blei bygt utanpå den gamle. Det var rimelegvis ganske praktisk. Kyrkja kunne brukast heile tida, og det var lett å hente brukbare materialar frå den gamle kyrkja til bruk i den nye.

I 1647 var den nye kyrkja ferdig. Ho sto mørk og tjørebreidd rett opp frå stranda og med eit klokkeforma og blykledd tårn i vestre enden. Ho var større enn den gamle, hadde fått ein moderne fasong, og innvendig var det som ei ny verd å komma inn i. Tak og vegger var dekorerte med ranker i gult og raudt, i koret var apostlane avbilda i kvar sine felt omkransa av bladverk, blomar og frukt, og i taket over kyrkjelyden kvelva det seg ein nattsvart himmel med tusen stjerner og sol og måne på ein gong. Frå preikestolen og alteret lyste klare, fargerike og rikt omramma bilde mot kyrkjelyden og mindre forseggjorte var dei ikkje, benkane i kyrkja. Særleg dei som sto lengst framme.

Dette er ein av dei fire renessansekyrkjene vi har fortalt om også tidlegare, men som alle, unntatt den i Årdal, blei overmåla med kvit måling på 1800-talet.

I Jelsa kyrkje kom restaureringa i gang i 1951 og var ferdig fire år seinare. Hovudutfordringa var å frå fram att dei gamle fargane og dekorasjonane. Både overmålinga og diverse bygningsmessige arbeid hadde øydelagt delar av utsmykkinga, men eit dyktig samarbeid mellom arkitekt Waldermar Hansteen og målaren Ola Sæter har gitt oss utveg til å oppleve noe av den rikdomen som interiøret i si tid hadde.

Jelsa Kyrkje har og eit rikt inventar. Mellom dei meir eksotiske gjenstandane var ei krusifiks av det slaget som blei produsert i Limoges i Frankrike og som må ha kome til Jelsa i katolsk tid. Men det gikk på Jelsa som på mange andre stader, inventaret blei seld eller gitt bort og havna på eit museum. Krusifikset frå Limoges kom til Nationalmuseet i København i 1842. Det har vore uråd å få det tilbake, men i 1997 blei det laga ein kopi av ­krusifikset som ein del i markeringa av 350 års-­jubileumet for kyrkja.

Jelsa kyrkje var ei av dei siste kyrkjene i privat eige her i landet. I 1751 blei ho seld til Marcille Riiberg. Marcille Riiberg var dotter til bror til soknepresten på Jelsa, Mentz Blix. Ho kom til å vera mye på Jelsa etter at far hennar døydde i 1721, og ho måtte altså ikkje vera heilt utan formue. Utanom Jelsa kyrkje kjøpte ho og Sands-kyrkja.

I 1755 budde Marcille Riiberg på Utstein Kloster, ho var 50 år gammal, og kjente vel på at tida var moden for å setta opp eit testamente. Dette gikk ut på at begge kyrkjene skulle gå inn i ei stifting kalla «Den Riibergske Stiftelse». Og så kjem det sensasjonelle: Stiftinga skulle ha til formål å skipe ein fast skule for barna på Jelsa, og dessutan utdanne lærarar til omgangsskulen. Altså ikkje berre ein barneskule, som var stort nok, det skulle også vera ein lærarskule. Testamentet blei virksamt da Marcille Riiberg døydde i 1773. Da blei skulen bygt, og det er huset som står ved sida av Brodersenhuset i sentrum av Jelsa.

Skulehuset til Marcille Riiberg har hatt ein mangslungen funksjon. Det var i bruk som barneskule til 1907, sidan har det vore nytta som bedehus, kontor for ­forsyningsnemnda, folkebibliotek og legekontor. Men da det blei ledig i 1974 sette læraren Hans Risa Johnsen seg i spissen for eit arbeid for å ta vare på både huset og historia. Skulehuset blei opna som skulemuseum i 1983. I 2006 fekk Ryfylkemuseet overført eigedomsretten som ein lekk i oppløysinga av Den Riibergse Stiftelse.