Sjernarøy

Mange har lurt på kva namnet kjem av, men det finst det ingen sikre svar på. Namnegranskarane har kome til ulike hypotesar. Inge Særheim ser ut til å helle mest til ei avleiing av ser som ha med sog og trekk i sjøen eller mellom øyane, kanskje spesielt i sund, osar og ­søyler. Truleg er namnet først brukt om Kyrkjøyna, skriv Særheim.

Dei største øyane er Kyrkjøy og Bjergøy i nord, og Talgje, Helgøy og Hidle i sør. I mellom ligg Tjul og Aubø. Dette er øyar som ikkje berre er til for folk med behov for rekreasjon. Sjølv om folketalet har gått ned, er Sjernarøyane levedyktige samfunn der landbruket framleis er ei viktig inntektskjelde. I tillegg til gardsbruk og oppdrettsanlegg er det store arbeidsplassar i lakseslakteriet til Grieg Seafood på Helgøy og på basen og hovudkontoret til Rødne Fjord Cruise.
Det er ikkje til å undre seg over at Sjernarøyane skåra høgt i rapporten om «Vakre landskap i ­Rogaland» som vi har vore innom fleire gonger. Dette er følgt opp i høringsutkastet «Kulturhistoriske landskap av ­nasjonal interesse» som skal danne grunnlag for framtidig ­forvalting av desse områda. Sjernarøyane er eitt av fire landskap i Ryfylke som har kome med i utkastet, og det omfattar heile øygruppa, men ikkje Ombo. «Den nasjonale ­interessa», skriv Riksantikvaren i høringsutkastet, «ligger særlig i bevarte kaianlegg, ferjeleier og handelssteder fint tilpassa tun og naustmiljø, i et særmerkt øyrike med vakkert jordbrukslandskap.»

I den nye kommuneplanen som Finnøy ­kommune fekk utarbeidd like før dei gikk inn i Stavanger er det andre problemstillingar som er i fokus. Sjølv om ­Sjernarøyane har ei lang historie som turistdestinasjon, og innbyggartalet hausten 2019 var redusert til 340, var målet til politikarane å «fremje bulyst, ­livskvalitet og lokal samfunnsutvikling i alle delar av Finnøy». ­Oppvekstsenter, nærbutikkar og bustadtomter blei framheva som nøkkelfaktorar.

ØYFAST

Vi såg at det gikk skeis med Renn-Rand, ideen om fastlandssamband mellom Rennesøy og Randøy over dei sørlege øyane i Finnøy. I staden fekk Finnøybuen Finnfast som i alle fall ga Finnøya og Sør-Talgje veg til byen. Men mange samferdslepolitiske utfordringar sto att. «Å få Øyfast inn i kommuneplanens arealdel», skriv Finnøy kommune i den nye kommuneplanen som blei vedtatt av kommunestyret i oktober 2019, eit par månadar før nye Stavanger kommune skulle overta ansvaret, «er ein av grunnane til at Finnøy reviderte kommuneplanen».

Øyfast var ein plan for å erstatte ferjetransport og hurtigbåtar mellom øyane og Stavanger. Øyfast skulle, ved hjelp av bruer og tunellar, binde saman Sjernarøyane, Ombo og Finnøy i nord, og Halsnøy, Bokn, Byre og Fogn med Finnøy i aust. Altså nesten eit nytt Renn-Rand, men nå med tunell også opp til Sjernarøyane.

Det var ingen ny ide. Finnøy kommune hadde arbeidd for å realisere Øyfast i mange år. Rogaland ­fylkeskommune starta med reguleringsarbeid for den austre delen av anlegget og ulike konsulentselskap var hyra inn for å arbeide med finansieringsplan og skisse­prosjekt. Øyfast blei sett på som ein viktig strategi for framtidsutviklinga på dei øyane som ikkje hadde fastlandssamband. Men det kan sjå ut til at ideen om ­fastlandssamband for øyane blei skoten ned alt før den siste kommuneplanen for Finnøy kommune var ­vedtatt. I «Stavangerplattformen», den politiske plattforma for nye Stavanger, blir Øyfast i beste fall halden varm med ei litt ullen ­formulering om vidare utgreiing. Siste ­ordføraren i Finnøy, Henrik Halleland, meinte iflg. Stavanger ­Aftenblad at dette betyr over og ut for Øyfast.

Men vi skal tilbake til friluftslivet og attraksjonane på dei sørlege øyane i Sjernarøyane, der Ryfylke Friluftsråd har tilrettelagte plassar på Nord-Talgje, Hidleholmen og på Eidsholmen på vestsida av Ombo.

I tillegg er det private gjestehavner både på Talgje, Nord-Hidle og på Eriksholmen mellom Aubø og Kyrkjøy. Vi skal nøste opp i det meste av dette og litt til, og vi startar med ein av dei fire renessansekyrkjene i Ryfylke, kyrkja på Kyrkjøy.

SJERNARØY KYRKJE

Sjernarøy kyrkje ligg naturleg nok på Kyrkjøy. Det er ei særleg vakker renessansekyrkje, reist i perioden 1636 - 1647. Den lange byggeperioden heng nok saman med at kyrkja blei bygt ut over fleire år samtidig som ei eldre kyrkje, truleg ei stavkyrkje iflg. Riksantikvaren, blei riven. Den nye kyrkja blei ført opp i lafta tømmer, opphavleg tjørebreidd, men seinare påsett raudmåla kledning på utsida. Inne er veggar og tak utsmykka med dekorasjonsmåling.

Kyrkja var annekskyrkje under hovudkyrkja på Hinderå (Nedstrand), men har likevel hatt ein viss status. Riksantikvaren peikar på at ho ved to høve blei ­begunstiga med testamentariske gåver, i 1286 frå stormannen ­Arnbjørn på Hebnes og i 1305 frå ein kannik ved domkyrkja i Stavanger.

Både i nordvest og sørover frå kyrkja ligg det gravhaugar, så kyrkja er tydelegvis bygt i eit gravfelt.

Den opphavlege romdekoren blei overmåla med kalkmaling midt på 1800-talet, men ved ei ­restaurering hundre år seinare blei kalkmalinga fjerna og dekorasjons­målinga blei synleg att. I boka si om Stavangerrenessansen i kyrkjene i Rogaland tar Robert Kloster med Sjernarøy mellom kyrkjene der interiøret er heilt eller delvis bevart.

Ein kyrkjerekneskap som fortel at «Peitter maler» i 1622 fekk 8 riksdalar for å «staffere et pulpitur» i ­Sjernarøy-kyrkja har Agnethe Mohn tolka som at det var Peter Reimers som var målaren. Men andre har reist tvil om dette kan vera rett. Kan hende har det vore fleire kunstnarar i sving enn dei vi kjenner namna på.

Det som ser ut til å vera sikkert er at preikestolen blei laga av Thomas snikkar og måla av Peter Reimers. Altertavla er ein kopi av ei altertavle som sto i Ogna kyrkje, laga av Sverre Næsheim i 1956.

ALFRED HAUGE

Utafor kyrkjemuren er det reist ein byste av ­forfattaren Alfred Hauge. Han voks opp der, på Hauge på ­Kyrkjøy, der han blei født som eldste gut i søskenflokken

17. ­oktober 1915. Alfred Hauge blei 71 år gammal og sette djupe spor etter seg både i Ryfylke og i landet elles.

Han blei ikkje bonde, men tok realskule og artium og starta på teologistudiet, før han braut av og tok lærar­eksamen. Så arbeidde han som lærar og journalist samtidig som han utvikla forfattarskapen sin. Det starta med tradisjonelle oppbyggelege romanar, skriv Jan Inge Sørbø i Norsk biografisk leksikon, men han endra etter kvart det littære uttrykket sitt, «og hans samlede forfatterskap er et av de mest eksperimentelle og nyskapende i etterkrigstiden».

Særleg kjent er trilogien om Cleng Person og utvandringa til Amerika: Hundevakt, Landkjenning og Ankerfeste. Dette var bøker som ga Hauge eit større publikum enn han hadde hatt før. Men så kom ei ny vending, der vandring i det indre livet blei viktigare. Frå og med boka Mysterium i 1967 var bøkene knytt saman i det som blir kalla ein Utstein Kloster-syklus, med det gamle klosteret som eit geografisk og idemessig senter.

«Den grøne øya» og bygdeborga Finnborg, som Hauge hadde utsikt til rett vest av Kyrkjøy, er landskaps­element som går att i forfattarskapen til Hauge. Bygdeborga er tidfesta til jernalderen, og er freda.

RAMSVIK

Før vi forlet Kyrkjøy skal vi ta ein rask stopp i ­Ramsvik. Ramsvik var privilegert gjestgiveri frå 1787, og det blei drive handel der heilt fram til i 1970-åra. ­Ramsvik er altså ein av dei handelsstadene som har lagt verdi til Sjernarøyane som kulturlandskap av nasjonal interesse.

I 1994 blei staden kjøpt av Stiftelsen Ramsvig ­Handelsstad og er sidan utvikla som eit kultur- og ­konferansesenter. Kunstgalleriet «Galleri Perlemorsttrand», oppkalla etter ein av romanane til Alfred Hauge, har fast utstilling med arbeider av Kjell Pahr-Iversen og skiftande utstillingar i sommarsesongen. Staden driv sommar­restaurant i juli, og tilbyr guida turar på ­fjorden og i Alfred Hauges rike og til Sjernarøy kyrkje for førehandsbestilte grupper.

Det er begrensa med kaiplass i Ramsvik, men straks sør for Ramsvik, på Eriksholmen, mellom ­Kyrkjøy og Aubø, er det marina med bunkers og andre service­tilbod. Dette er også eit greitt utgangspunkt for å besøke ­Sjernarøy kyrkje. Det tar kring 20 minutt å gå frå ­Eriksholmen og opp til kyrkja.

JUDABERG

Sentrum for heile dette mangfaldet av øyar, stader, ferjesamband og undersjøiske vegar har sidan kommunesamanslåinga i 1965 vore Judaberg. Her har vore rutebåtanløp heilt sidan rutebåtane starta å trafikkere Ryfylke-fjordane, det vil seia frå 1855. Det har vore butikk her sidan 1912. Meieriet kom i drift i 1932 etter at det felles meieriet på Kvame hadde brunne ned og var eit dominerande element i landskapet rundt kaien, og Judaberg har vore skulestad og administrasjonssentrum. Finnøy meieri var av det meir seigliva slaget. Medan ­meieridrifta vart sentralisert og mange små meieri vart langt ned, var Finnøy meieri liv laga like til siste tusenårsskiftet. Det var produksjon av den populære gräddosten som heldt liv i meieriet så lenge.

Det er fortsatt forretningsdrift rundt kaien på ­Judaberg, men da det kom ny rutebåtkai etter opninga av Finnfast i 2009, blei det slutt med trafikken på gamle­kaien og kaihuset blei liggande tomt. Men der driv Tove Rosland eit sjarmerande husflids- og garnutsal med servering av kaffe og gongkake med heimelaga syltetøy til.

Judaberg er også kjent for «Ryfylke-domen», bedehuseet frå 1878. Det var reist bedehus andre stader i Ryfylke før Finnøy fekk sitt, men få stader slo lekmanns­kristendomen djupare røter enn her. Det hadde vore ei stor og gjennomgripande vekking ved Lars Oftedal i 1874. Det kom nytt engasjement i kristenlivet på øya, og misjonsinteressa fekk ny glød. Som eit resultat av dette blei bedehuset Bethel, det første på øya, påbegynt i 1877. Tanken var at det skulle tene som eit bedehus for eit mye større område enn berre Finnøy. Bethel er derfor ein stor og ruvande bygning, bygd i stein funne på staden. Innviinga fann stad 16 .september 1878, og da bedehuset var eit år gamal, det var i pinsen 1879, samla det den største samlinga som til da, og i lang tid framover, hadde vore på Finnøy. Bedehuset Bethel på Finnøy er det eldste bedehuset i Ryfylke som framleis er i bruk.

Det er gjestehavn nord for rutebåtkaiane på ­Judaberg. Lenger sør er det gjesteplasser, bunkring og daglegvarebutikk på den gamle landliggarstaden Reilstad.

Stutt veg opp frå kaien, ved sida av det tidlegare ­kommuehuset, ligg Otto-huset som byr på skiftande kunstutstillingar, ulike arrangement og eit enkelt ­kafé­tilbod. Huset blir drive av ei ideell stifting som har lagt ned store frivillige ressursar i restaurering og drift av huset.