Hylsfjorden

VANVIK OG LØLAND

I Vanvik går det an å gå inn med småbåt. Her er muleg å ankre og det er ei kommunal kai som ikkje lenger er hefta med rutebåttrafikk. Kring kaien er det eit naust- og sjøhusmiljø med fleire verneverdige bygningar. Frå kaien i Vanvik går det an å gå opp til Løland for å sjå på rosebua. Det tar ein snau time (ca. 50 minutt) kvar veg. Det er ikkje faste opningstider i rosebua, men er ein ei gruppe går det an å ringe for å høre om det passer. Rosebua på Løland er antatt bygt kring 1650 og ho er freda.

Rasmus Løland, forfattaren, blei fødd på Løland i 1861 og døydde i Asker i 1907. Han er særleg kjent for barnebøkene sine, og blir rekna som ein pioner i måten han skriv for barn på. Han evna å sjå verda i perspektivet til ungane, og tekstene har vekt glede hos lesande ungar heilt opp til vår tid. Det er forteljinga hans om «Kvitebjørnen» som er lagt til grunn for barneutstillinga på loftet til Ryfylkemuseet på Sand.

Men Rasmus Løland skreiv og romanar og noveller for vaksne og han var ein aktiv bidragsytar i fleire ungdomsblad og tidsskrift, og fast medarbeidar i nynorskbladet Den 17de Mai. Litteratur- og lesegleda kan han ha fått heime. Han kom frå ein velståande heim der dei heldt seg med både dei nyaste bøkene og dei ferskaste avisene. Bøndene i Hylsfjorden var lesande og følgde med både i litteraturen, politikken og det som gikk føre seg i verda.

LARS ASLAKSON TRAGETON OG ROSEMÅLINGA I RYFYLKE

Det var Lars Aslakson Trageton (1770 – 1839) som dekorerte rosebua på Løland. Han blir rekna som ein grunnleggar av rosemålinga i Ryfylke. Trageton var født på Borgen i Ål i Hallingdal og kom til Ryfylke første ­gongen i 1796. Seinare kom han att for godt, slo seg ned på Nedstrand, og gifta seg der i 1806 med Else Larsdotter Nedstrand. Der levde han som målar og rokkemakar, og han hadde også noen husdyr og båt og naust på det vesle bruket sitt.

Lars Aslakson fekk impulsar til målinga si frå ulike stader der han for, men han har nok kjent Kitil Rygg godt, den nest eldste av dei kjente rosemålarane i Hallingdal. Dei første arbeida vi kjenner frå Ryfylke har såleis eit sterkt slektskap til Hallingdal-målinga, men etter århundreskiftet blei stil og motivval gradvis endra. Den lokale blomestilen i Ryfylke tok til å forme seg.

Lars Aslakson dekorerte fleire stover som så blei kalla rosebuer. Og han måla kister. Ein reknar og med at Lars Aslakson måla den gamle stavkyrkja i Saudasjøen. Kyrkja blei riven i 1867 og materialane selde på auksjon til folk frå Finnøy som brukte dei til løebygging. I seinare tid har noen av desse materialane kome tilbake, og ein kan nå sjå dei i kapellet i Saudasjøen.

I Lølandsbua er både vegger, tak og inventar ­dekorerte. Her er ranker og blomar, drueklasar og granat­eple. I eit veggfelt motivet «Samson sønderslider løven», og over alt er det fuglar og fabeldyr og himmellekamer. Rosebua på Løland er den einaste som står att av dei buene Lars Aslakson måla, men på Museum Stavanger finst innbuet frå ei bu på Bjerga som truleg var måla av Aslakson.

Rosemålinga hadde si glanstid frå slutten av 1700-talet og fram til midten av 1800-talet. Mot slutten av 1800-talet kom imitasjonar av eik, mahogny og andre edle treslag på moten, og det gikk ut med rosemålinga. Dei første målarane kom frå Halling, Telemark og Setesdal, men utover på 1800-talet dukka det og opp lokale målarar. Det vi kjenner som Ryfylke-stilen var fullt utvikla kring 1820. Det er ein stil der blomane dominerer over ranker og bladverk. Arven frå blomebarokken spring mest i augene, men drag frå regence, rokokko og Lous- Seize er med i formspråket. Ornamenta i Ryfylke-målinga er vanlegvis symmetrisk oppbygde kring ein vertikal midtakse elle ein kross, men med mindre avvik i detaljane: Opne fireblad- og seksbladblomar, fylte, stiliserte roser, spissovale tulipanar sett i profil, og prestekragar.

LINGVONG

Lingvong var ikkje mellom dei sprekaste gardane i Hylsfjorden. Det var tøffe forhold der. Lingvong ligg på mellom 400 og 500 m.o.h. og er den høgast liggande garden i gamle Sand. Det var ikkje alltid kornet blei modent der. Lingvong blei lagt øyde i sein-mellomalderen, etter Svartedauden, og først tatt opp att på 1600-talet, men lagt øyde att etter det som truleg var ein ny pest i 1696. Den 8. mars det året, fortel bygdebokskrivaren, vart 6 lik frå Lingvong gravlagde på Sand kyrkjegard. Først hundre år etter kom det folk på garden att og nå budde det folk på Lingvong til tidleg på 1960-talet.

Når Lingvong har ein framskoten plass i ­forteljinga om Hylsfjorden i dag er det fordi ein gjeng sette seg føre å redde bygningane på garden. I 1998 blei ­foreininga ­Lingvongs venner stifta. Initiativet var inspirert av ­forteljinga om arbeidet til Storfjordens venner i Geiranger som arbeidde med å redde ei rekke såkalla hyllegardar, gardar som låg høgt oppe i liane ovanfor fjorden. Venneforeininga har lagt ned ein stor dugnadsinnsats for å setta i stand husa: Våningshuset, løa, eit brønnhus, naustet, «svåla» og eldhuset. Og det er bygt ny kai ved fjorden. All innmark er rydda og i mange år fekk dei ordna med skotske høylandsfe som beitte der. Arbeidet er støtta av Fylkesmannen i Rogaland, Suldal kommune og aksjonen «Ta eit tak». Statkraft og Elkem Saudefaldene har sponsa helikoptertransport av materialar.

Det går fint an å besøke Lingvong. Kaien eignar seg vel ikkje til langvarig opphald i dårleg ver, men tener godt til landligge ei stund når veret er lagleg. Opp til garden går det ein bratt og tung gardsveg. Den første delen av vegen er likevel forbausande god. Den er bygt som anleggsveg med offentleg støtte og var ferdig i 1930. Like etter passerer ein ein liten frukthage og så kjem ein forbi ein husmannsplass, kalla Skårå. Den siste som budde der ser ut til å ha vore Torbjørn Knutsen Lingvong som døydde i 1896. Ein kan gjerne rekne 1 ½ time på turen opp.

LI

Meir kjent er garden Li på sørsida av fjorden. Her er heile garden freda, og frå 2009 er tunet forvalta av ­Ryfylkemuseet. Også hit går det an å koma med båt, legge til ved brygga og naustet nede ved sjøen og gå opp. Bratt er det her og, men ikkje så langt som til Lingvong. Li ligg kring 300 m.o.h. Vil ein gjera det enklare for seg sjølv går det også an å kjøre bil til Li. Dei fekk veg til gards i 1972.

Riksantikvaren var tidleg blitt merksam på Li. Alt i 1936 blei det gjort oppmålingar der, og i rapporten frå Halvor Vreim sto det at «hele tunet har i karakter og tone mye av middelalderpreget over seg. Tunet er et interessant anlegg og på sin måte et av de best bevarte i landet». Det hører i alt 14 bygningar til garden, og dei ligg tett og målerisk til i den bratte lia opp frå Hylsfjorden. Det er samansettinga av mange bygningar til ulike formål som gir tunet eit middelalderpreg, ved sida av at bygningane er reiste ved hjelp av handverkstradisjonar som peikar langt tilbake i historia. Bygningane i seg sjølve er neppe eldre enn frå 1700-talet. Garden låg øyde etter Svartedauden.

Det var lenge folksamt på Li, i 1865 budde det heile 13 personar der, men utetter etterkrigstida var det berre Odd Li (1891 – 1974) som budde der saman med dei to døtrene sine, Valborg og Liv. Etter at Odd var død berre dei to, og da dei ikkje lenger kunne bu der, ein son til den tredje av døtrene, Egil Magnor Sildelid. Han budde godt på Li ein del år, men fann i 2009 at tida kunne vera moden for å overlate tunet til offentleg forvalting, slik det lenge hadde vore eit ønskje om. Rogaland fylkeskommune og Suldal kommune gikk saman om å kjøpe garden, og gjorde avtale med Ryfylkemuseet om å forvalte bygningane.

Museet har faste opningstider og ulike arrangement på Li, men det største engasjementet er knytt til arbeidet med vedlikehald og restaurering av bygningane.

HYLEN

Inst i Hylsfjorden ligg Hylen. Det er noe eventyrleg over Hylen. Denne einbølte plassen i botn av Hylsfjorden, med bratte fjellet ende til værs, og eit trongt dalføre i ryggen. Her var ein gong handel og ferdsel og båtar og dampskip og folk frå heile halve landet på travel gjennomreise. Endatil prins Oscar og prinsen av Siam (Thailand) fór her, og embetsmenn og spelemenn og utvandrar på veg til større von enn dei dei kom frå. Hylen var både endestadjon og utgangspunkt, og eit omskifte på vegen for dei som skulle vidre. Her var store hus og mye folk og ein velbrukt veg som greina seg ut til mange fjellbygder lenger aust.

Ferdsel gjennom Hylsdalen kan det ha vore i uminnelege tider. I mellomalderen var Agder-fylka underlagt vestnorsk administrasjon og setesdølene måtte til Stavanger for å betale skatt. Her var fleire vegar over fjellet, men for dei som budde i midtre og øvre delane av Setesdalen var vegen over Hylen lagleg. Og sjølv etter omorganiseringa av den administrative inndelinga i 1537, heldt dei fram med å dra vestover på handel. Det er Ellen Jensen Roalkvam som har samla dei opplysningane som gjer dette sannsynleg. Ho var med på eit kurs som Stavanger Lærarhøgskule skipa til i samarbeid med Ryfylkemuseet vinteren 1987 – 1988, og skreiv ei oppgåve om handelen i Hylen.

Første næringsmessige utnyttinga av ferdsla som har nedfelt seg i arkiva, er opprettinga av skysstasjon i Hylen i 1798. Det var Helmic Stephensen Hylen som fekk skysskaffarbrev da. Men han hadde i fleire år sytt for husrom og mat til farande folk. Skulle folk til Sand eller Stavanger måtte dei få seg båtskyss, eller dei kunne ta rutebåten.

Den store handelen i Hylen ser ut til å ha kome i 1850-åra. Frå 1842 vart det lempa på retten til å drive handel, og noe før 1850 kom Osmund Pedersen Tysdal frå Årdal til Hylen og starta med handel. Frå 1868 hadde også ein Helmert Larsen Hylen handelsløyve. Dette var soneson til den ovanfor nemnte skysskaffaren. Det blei etter kvart folksamt i Hylen. Eit 30-tal fastbuande var det tale om utetter på 1880-talet. I tillegg losjerande, farande folk, folk på handel og arbeidsfolk. Og 44 kvekarar på veg til Amerika. Men det var i 1869.

Det bur framleis folk i Hylen. Og det er lett å sjå murane etter husa som ein gong sto der. Turen gjennom Hylsskaret er ein fin, og ikkje altfor tung fottur. Men i dag er Hylen først og fremst prega av kraftutbygging og kraftoverføring. Etter at vatnet i Ulla-førre-anlegget har rent gjennom kraftstasjonane i Saurdal og Kvilldal, tek det til slutt vegen gjennom Hylen. Kraftstasjonen i Hylen var ferdig i 1980. Portalbygget, inngangen til kraft­stasjonen, blei i 2020 freda av Riksantikvaren. ­Portalbygget er teikna av Egil Sorteberg. Englandskabelen, North Sea Link, straumkabelen som skal forsyne England med straum frå Suldal går ut i sjøen i Hylen.