Fognafjorden

TOMATEVENTYRET

Det er drivhusa som har gjort det muleg å oppretthalde ei høg sysselsetting i landbruket på øyane i Finnøy. Det er ikkje utan grunn at Finnøy og Rennesøy blir kalla tomatøyane. Tomaten blei ikkje kjent i Norge før i 1855, og han oppnådde ikkje anna enn kuriøs interesse før århundreskiftet. Etter 1900 kom det i gang ei forsiktig dyrking av tomat på fleire gartneri i Stavangerområdet, men det var først i mellomkrigstida folk begynte å få smaken på tomatar.

I Rogaland var det ute på øyane det blei skikkeleg fart i tomatdyrkinga. Torstein Flesjå var den første som dyrka tomat i veksthus på Finnøy. Det var i 1928. Han sette opp eit 55 m2 stort kaldhus av benkerammer. Dette skulle bli starten på ein veksthuskultur som vaks seg stor og omfattande både på Finnøy og elles på Ryfylkeøyane. Frå 1930-talet og utover blei det årleg bygt nye drivhus og produksjonen oversteig raskt tomatproduksjonen i resten av fylket. Den store forskjellen var at medan produksjonen på fastlandet i stor grad var ein del av ei meir mangfaldig gartneriverksemd, blei drivhusproduksjonen på øyane ei alternativ gardsdrift. Før andre verdskrigen var det bygt 140 drivhus på Finnøy, Talgje, Fogn, Rennesøy, Mosterøy og Sjernarøy, halvparten på Finnøy.

Det var dei naturgjevne føresetnadane som gjorde at tomatdyrkinga blei ein slik suksess. I starten var det viktig at jorda var av det riktige slaget. Mest ingen stader i ­landet hadde ein større potetavlingar enn på Ryfylkeøyane, og tomatane hører til same planteslekta som potetene, og treivst i same jorda. Dessutan var det ekstremt gode lysforhold, som ikkje minst skuldast refleksen av sollyset på sjøen. Og vinteren var mild og snøfattig.

Utvikling av kompetanse, organisering, ­pakking, transport og marknadsføring har gjort at tomat­produksjonen på øyane har kunna halde fram sjølv om konkurransen er blitt større både frå import og frå store veksthusanlegg andre stader i landet. Tomatane blir nå selde som merkevare med kvalitetsstempel og er snart ei hundre år lang suksesshistorie.

STORFOLK PÅ TALGJE

Men Talgje har ei historie som er lengre enn som så. Spor etter den eldste busettinga er frå steinalderen, 5000 – 2000 f. Kr., men det er rimeleg å tru at det har vore busetting på Talgje også før den tid. Korndyrking og etablering av gardstun har skjedd i bronsealderen, 1800 - 500 f. Kr. Frå denne tida er det fleire lausfunn, og fleire gravhaugar, m.a. på Meling og Gard. Frå jernalderen, 500 f. Kr – 1000 e. Kr. aukar det på med funn. Frå denne perioden kjenner arkeologane om lag 50 gravhaugar. Dette vitnar om tett busetting. Storleiken på gravhaugane tyder på eit jamt over velståande samfunn, men så er det riktig store gravhaugar, som t.d. på Østabø og rundt kyrkja som vitnar om større rikdom. Her er også funne nausttufter som kunne gi plass til båtar på storleik med Osebergskipet. Det viktigaste minnet om storheitstida etter år 1000 er kyrkja.

Talgje var eit maktsentrum i gamal tid. Det er ikkje tilfeldig at det er her vi finn ein av dei flotte mellom­alderkyrkjene i Ryfylke.

Talgje kyrkje er ei lita kyrkja, skipet måler berre 11,5 x 8,5 meter, men ho har alle dei elementa som den typiske romanske sognekyrkja hadde, «og ei fin utforming i tillegg», skriv Morten Stig i bokverket «Kirker i Norge». Han er opptatt av den høge kvaliteten på detaljane i kyrkja. Steinhoggararbeidet har nært slektskap med tilsvarande arbeid i domkyrkja i Stavanger og med trekk i Mariakyrkja i Bergen. Arbeidet på begge desse starta tidleg på 1100-talet. Ein reknar med at Talgjekyrkja blei bygt midt på 1100-talet.

Koret i kyrkja har kvelv, det er sjeldan. Berre sju kyrkjer i Norge har slike romanske kvelv i behald. Ein kvelv gir bete klang, betre akustiske forhold, enn eit tretak. Det var til stor glede for presten.

Det er gjort endringar på Talgjekyrkja som på dei fleste andre kyrkjer. Den rikt dekorerte rundbogen over sørportalen blei flytta til det nybygde våpenhuset i 1870, og originale glas finst berre att på nordveggen i skipet og i vestgavlen. Inne er det berre alteret som er att av inventaret frå mellomalderen. Altertavla og preikestolen er renessansekunst frå 1600-talet.

Det var kostbart å bygge steinkyrkjer. Det var derfor kongen, adelsmenn eller storbønder som tok initiativ til slike prosjekt, og dei blei oppførte på storgardar og peikar ut maktsentra i mellomalderen. Talgjekyrkja ligg på den største og eldste garden på øya, og kyrkja blei truleg oppført av forfedrene til baron Gaute Erlingsson som budde på øya midt på 1200-talet. Godset var i ætta til 1373, men gikk deretter over til Ogmund Finsson på Finnøy. Resten av historia er ikkje mindre dramatisk, men det kan du lesa meir om på opplysningsskiltet som står ved kyrkja.

Talgjekyrkja går inn i ei rekke av bevarte mellomalderkyrkjer i stein, frå domkyrkja i Stavanger til Avaldsnes kyrkje på Karmøy. Det var 19 slike i Rogaland, berre 9 er bevarte. Fire av desse ligg i Ryfylke: Utstein kloster på Klosterøya, Sørbø på Rennesøy, Talgje som vi skriv om her, og så Hesby på Finnøy. Alle desse kyrkjene får flott og grundig omtale i det store verket «Kirker i Norge», alle unntatt Hesby. Det er underleg, fordi Hesby kyrkje er like bra som dei andre.

Hesby kyrkje er truleg bygt rundt 1250 i gotisk stil, «kanskje av ein kongeleg byggmeister», skriv Arkeologisk museum i ei tekst om kyrkja. Finnøy kommune reknar med at det var «den mektige Hesby-ætta» som deltok i bygging av kyrkja. Kyrkja blei noe endra under ei såkalla restaurering i 1871. Sørportalen blei da flytta til eit nybygd våpenhus i vest. Tidlegare var eit tårn her fjerna. Både portalen og korbogen er vakkert dekorert med gotisk ornamentikk. Koret har og eit såkalla «trefoldighetsvindu», tre høge glas i aust, som ga godt lys på alteret.

Nå er det reist spørsmål om ikkje Hesby-kyrkja kan vera eldre enn frå 1250. Det er den sterke samlinga av makt og posisjon på Hesby, og kunnskap om tidleg kristning, som er bakgrunnen for denne tvilen om dateringa. Sigmund Edland konkluderer i ein artikkel med at det må ha vore ei tidlegare trekyrkje på staden. Delar av den kyrkja som står der i dag kan og vera eldre. Det er gode haldepunkt for at skipet kan vera bygt ein gong i første halvdel av 1200-talet, men artikkelforfattaren held likevel utvegen open for at kyrkja kan vera bygt så tidleg som på 1000-talet.

ÅRDAL GAMLE KYRKJE

Det er meir spennande kyrkjehistorie i Fognafjorden, eller i alle fall i forlenginga av han, inst i og litt opp frå Årdal i Årdalsfjorden.

Årdal gamle kyrkje er den best bevarte av dei gamle trekyrkjene i Ryfylke. Det er fire av dei: Kvitsøy, ­Sjernarøy, Årdal og Jelsa. Og så er det ei femte i Egersund, men fire av dei fem bevarte renessansekyrkjene står i Ryfylke. Arbeidet på Årdalskyrkja starta i 1619, var ferdig i 1626, og er den eldste av dei fire. Kyrkja blei seinare påbygt to gonger. Det er desse påbygga som har gitt kyrkja den særeigne forma.

Årdal gamle kyrkje «står i en særklasse kva angår bevarte dekorasjoner og regnes som en av landets mest autentiske og særpregede 1600-talls kirker», skriv Anne Ytterdal i ein artikkel om renessansekyrkjene i Rogaland. Første halvdelen av 1600-talet var ein glansperiode for kyrkjekunsten i Rogaland. I kyrkjerekneskapa ser det ut til at det var tre snikkarar (Thomas, Lauritz og Christen) og to målarar (Reimers og Hendtzschel) som utførte det meste av utskjeringar og dekorasjonar, men det kan og ha vore andre.

I andre halvdelen av 1800-talet gikk det føre seg ei overmåling av dekorative element i kyrkjene. Altertavler, preikestolar, vegger og tak blei måla kvite «for å hindre at kirkegjengerne skulle være mer opptatt av de billedlige fremstillingene enn av å høre på prestens ord», skriv Ytterdal, og da ein hundre år seinare ville ha fram att dei flotte dekorasjonane var dei skjøre limfargane øydelagde eller skjemte av den brutale overmålinga. Men Årdal kyrkje slapp unna overmålinga. Der kan vi derfor framleis sjå den originale målinga slik ho har overlevd gjennom 400 år.