Saudasjøen

DEN NYE TIDA I SAUDASJØEN

Den nye tida ser ut til å ha starta da Ola Alvson og Johanne Andersdotter fekk gjestgivarløyve og sette seg til i Saudasjøen kring 1790. Gjestgiveriet sto nede med sjøen på garden Hedlot. Men noen livleg handel i Saudasjøen dei første tiåra etter 1800 vitnar ikkje kjeldene om. Meir fres i verksemda blei det da Jon Larsen starta som gjestgivar og handelsmann i byrjinga av 1830-talet. Heller ikkje han lukkast med foretaket sitt i lengda, og det var først midt på hundretalet, etter at handelen på bygda fekk friare tøyler, at det var fleire som våga seg på handel, og det blei eit lite handelsmiljø ved Sjøen. Men da hadde alt Fløgstadøyrå og Vangnes, det nåverande sentrum i Sauda, kome til som konkurrerande handelsstader.

Attåt handel var det fleire som ville tilby tenestene sine i Saudasjøen. Ein gong på 1880-talet etablerte Sjur Hoftun seg som skomakar. I 1903 utvida han verksemda til å omfatte handel frå ei krambu, og i 1912 startar han bakeri, og det var ikkje det einaste bakeriet. Det utvikla seg eit tettstadmiljø i Sjøen, og sjølv om endringa av tyngdepunktet i Sauda fekk eit tydeleg symbol da kyrkja blei flytta til Fløgstad, var handelen i Saudasjøen livskraftig like opp mot vår tid.

Saudasjøen var og eit startpunkt for turismen i Sauda. «Landliggjartidi er som eit lite millomspel i bygdi sitt liv – i overgongen millom den gamle bondebygd og den nye industribygd», skriv Dorthea Rabbe. Det var byfolk og «einkvar storkaren» som ville ligga på landet, og det kom kunstmålarar «og måla natur og folk». I tida 1880 - 1914 budde det byfolk i mest kvart hus i bygda, mest i Ytrabygda, meinte Rabbe.

Etterspurnaden etter rom blei etter kvart så stor at det var grunnlag for sanatorie- og hotellverksemd, men det er i dag ingen spor att etter den tidlege hotellverksemda. Derimot står det framleis ein praktfull hotellbygning oppe med riksvegen. «Det er vel verd å feira hotellet, for det er eit hus ein blir glad i», skreiv Lars Viland da Saude Turisthotel kunne feire 75 års jubileum i 1989. «Eit hus det er verd å verne», legg han til.

Det var Stavanger Turistforening som gikk i gang med hotellprosjektet. Det var etter kvart arkitekt Erik Guettler (1884 - 1938) som fekk oppdraget med å teikne hotellet. Han var ein avansert jugendarkitekt, og Saude Turisthotel «kom til å framstå som en solid og karakteristisk representant for hjemlig jugendstil på akademisk nivå». Alt til påska 1914 var det ferdig, halvtanna år etter at tomta var sikra.

Fleire av bygningane nede ved sjøen er registrerte som verneverdige. Det gjeld m.a. «Hæremshuset» som ligg heilt i vestre enden av gata. Dette skal vera bygt i 1893, og det skal ha vore butikk i kjellaren. På andre sida gata ligg «Gusdalhuset» frå kring 1850. Her var det postopneri. Litt lenger aust sto Rabbes hotell midt i den nåverande gata, med sjøhus og butikk framfor. Hotellet blei rive i 1947. Her var elles fleire butikkar, bakeri, skipsekspedisjon, bank og kafé. Lite av dette finst att nå, men «Sjøen», gata langs sjøen, er framleis eit område som byr på ei sterk oppleving av tettstad.

Eit av dei finaste husa som sto i Saudasjøen før Sauda Fjordhotell blei bygt var «Fransahuset», som vi nå finn att i Brugata 18 på Øyra, i Sauda sentrum. Fransahuset var opphavleg bygt som direktørbustad for direktøren ved Visnes gruver på Karmøy. Kring 1898 kjøpte Martin Sandved huset og sette det opp att som sanatorium på Saua gard. Det var eit vakkert hus, men det blei seinare sterkt ombygd og i 1917 seld til bruk som hotellbygg i Rådhusgata i Sauda. Her fekk det namnet Saude hotel. I 1926 blei det rive på nytt og flytta til Brugata, der det står nå.

Saua gard finn ein ikkje mye att av. Store delar av gardsbruket er lagt ut som bustadområde. Da smelteverket blei etablert i Sauda var det dårlege tider og vanskeleg å skaffe mat til folk. Dei var derfor på utkikk etter ein gard, og valde i 1918 å kjøpe Saua gard. Etter det blei garden drive av ein gardsbestyrar, til innmarka etter kvart blei stykka ut til bustadtomter.

Det første bustadområdet var haugen rett framfor der gardshusa på garden hadde stått, i dag med gateadresse «Saua». Her fekk sjefane på smelteverket setta seg opp bustadar, og hagar og fellesanlegg blei halde ved like av folk frå vedlikehaldsavdelinga til bedrifta, «byanlegget». Dette var hus med høg standard og høg kvalitet som bør ha interesse også i vår tid sjølv om dei blei sett opp etter krigen.

Det ligg også vesentlege minne etter rustnings­industrien til okkupasjonsmakta 1940 - 1945 i Saudasjøen.

KRIGEN I SAUDA

Krigen sette eit særleg preg på Sauda ettersom det blei sett i gang store arbeid som førte til ekstraordinær aktivitet av eit omfang som likna på anleggstida 20 – 25 år tidlegare. Bakgrunnen var at okkupasjonsmakta ønskte å etablere eit aluminiumsoksidverk som skulle gå inn i den tyske rustningsindustrien. Vasskraftpotensialet i Sauda var kompatibelt med dei tyske måla. Den opp­havlege tanken var at okkupasjonsmakta skulle utnytte den ledige omnskapasiteten i smelteverket til produksjon av oksid, men da det ikkje kunne gjennomførast blei det vedtatt å bygge ein ny oksidfabrikk i Saudasjøen. Det var ei beslutning som fekk store konsekvensar.

Det var A/S Nordag som fekk ansvaret for å gjennomføre planane om etablering av fabrikken i Sauda. Innsatsfaktorane var råvarer og utstyr, arbeidskraft og transportkapasitet, først og fremst skipstonnasje. Nå viste det seg at det blei problem med alle desse faktorane, slik at heile prosjektet til slutt blei oppgitt, men før det hadde okkupasjonsmakta snudd opp ned på heile Saudasjøen.

Det var eit overveldande byggeprogram som blei sett i gang. Sjølve fabrikken blei plassert på Nesøyra. 160 millionar kroner, som krigsminneforeininga i Sauda har rekna ut at ville tilsvare om lag 2,3 mrd i dag, blei pløgd ned i anlegget på tre år. Dei gamle tuna på Nes forsvann, veldige maskiner høvla ned dei morenemassene som utgjorde den gamle innmarka på ein av dei eldste gardane i Saudasjøen, og svære konstruksjonar kom opp.

For å få plass til fabrikken måtte Neselva leggast om. Det blei da bygt ein kanal frå Nesbrua og ned til fjorden. Kanalen blei gravd ut med handmakt og utgjer i dag eitt av krigsminna i Saudasjøen. 600 mann skal ha vore i arbeid berre med kanalen.

Gjennom heile fabrikkanlegget gikk det ei gate, «Strasse 1», med bygningar på begge sider. I anleggsfasen gikk det og jernbanespor gjennom denne gata til frakt av varer og material. Området dekka om lag 200 mål. Det meste av anlegget er nå borte, men koplingsstasjonen står framleis att.

For å huse arbeidarane og gi rom for administrasjon, sjukestove, lensmannskontor, postkontor, kjøkken, matsaler og toalettfasilitetar blei det bygd ei stor mengde brakker og andre bygningar, 47 i talet har krigshistorikanen Tore Bastlien Dahl kome fram til. Kor mange arbeidsfolk som eigentleg var i sving har det vore vanskeleg å få fullt oversyn over. Dahl har kome til at dei største firma som hadde arbeid på anlegget i 1942 hadde til saman 1105 arbeidarar tilsett. Same året oppga A/S Nordag at dei sysselsette 805 eigne arbeidarar, og 764 framandarbeidarar. Da er vi oppe i eit samla tal på nesten 2 700 arbeidarar.

Og dette var ikkje dei einaste. For å forsvare dei viktige fabrikkanlegga mot angrep frå dei allierte etablerte tyskarane også kanon- og luftvernstillingar på strategiske stader. Ein kan framleis sjå fundamenta etter ei luftvernstilling på Klengaberget i Saudasjøen.

Mellom smelteverket i Sauda og oksidfabrikken i Saudasjøen blei det bygt ein jernbane for transport av råstoff. Det var russiske tvangsarbeidarar som hadde denne jobben. Brua over storelva har fått namnet Russarbrua. Bruken av tvangsarbeidarar auka etter kvart som ein fekk problem med å rekruttere tilstrekkeleg med arbeidskraft på andre måtar. Talet på tvangsarbeidarar nådde ein topp på 1122 i 1943. Dei fleste var frå Sovjetunionen, men det var og franske tvangsarbeidarar, sivile tyskarar og arbeidarar frå Polen, Belgia, Holland, Italia og Ungarn.

I tillegg til restane etter verksemda i Saudasjøen og ved fabrikken i Klubben, har krigsminneforeininga registrert ein bunker, ein betongkonstruksjon, attmed røyrgata ned til Sauda III, som og vart bygd som vaktpost. Tyskarane plasserte truleg vaktposten her for å halda oppsyn med smelteverket, og elles for å halda vakt ved det minelagde området langs røyrgata.

Oppsummert er dei minna som er att etter arbeida med oksidfabrikken i Saudasjøen tunnelen og jern­banebrua inn til området, kanalen, vekta, restar av gjerde­pålar rundt anlegget, ei brakke og koplingsstasjonen. På Klengaberget er det registrert ei kanonstilling, damanlegg på Hovland, og så Russarbrua og bunkeren på Sønnå. Desse krigsminna er både rydda og skilta.