Idsefjorden

HELLERISTNINGANE PÅ SOLBAKK

I Kuvika på Solbakk, sør for innkjøringa til Ryfylke­tunnelen, er det eit stort og flott helleristningsfelt med kring 40 figurar, dei fleste med båtar og ringar som motiv. Feltet er blitt tidfesta til bronsealderen, men ulike båttyper kan tyde på at feltet har vore i bruk i fleire hundre år.

Mange av ristningane på Solbakk liknar på figurane på Austre Åmøy, men her er og ristningar av båtar av ein annan type, stutte og kanta, med rette stemner. Dette kan vera avbilding av skinnbåtar.

På heimesida til Arkeologisk museum, Universitetet i Stavanger skriv museet at helleristningane er tolka som heilage symbol eller attgjeving av heilage handlingar. Når til dømes symbol for sola vart hogd inn i berget, kunne det vera for å påkalle sola eller for å binda solkrafta til det beste for menneska. Når så båten er eit vanleg motiv, er det sikkert fordi han har ei form for symbolverdi. Båten tek menneska med seg, og fører dei attende.

Vidare skriv museet: «Vi veit og at båten har spela ei stor rolle for fangst og fiske og ikkje minst som framkomstmiddel. l mange religionar har difor båten ei viktig rolle. Ein ser gjerne på himmelen som eit stort hav der den viktigaste guden seglar over i båten sin. Slik oppfattast sola som eit bilete på himmelguden. Spiralane og ringane kan oppfattast som symbol, og vi ser nettopp at dei fleste ligg oppå eller i nær kontakt med båtane. Slik oppfattar vi gjennom ristningane eit svakt ekko av den gamle religionen; solguden som drar over himmelen - om hausten drar han frå landet, om våren kjem han attende. Kan hende er desse helleristningane det siste minnet om dei store vårfestane som vart feira kvar gong solguden vende attende og gav nytt liv til jorda.»

DEN FØRSTE INDUSTRISTADEN

Tau var den dominerande industristaden i Ryfylke frå midten av 1800-talet. Tau Mølle står der ennå som eit godt synleg symbol på industrien, sjølv om mølledrifta berre er ein skugge av det ho var, og ølbrygginga for lengst er borte. På baksida av det kjente landemerket har Mølleparkens venner gjort ein kjempeinnsats for å bevare og formidle historia om brukssamfunnet.

Det var vasskrafta som gjorde at Tau blei vald som stad for etablering av mølle og bryggeri. Tauelva hadde gitt kraft til drift av kvernhus i lang tid, og det var slik at folk frå dei omliggande bygdene, ja like utantil Rennesøy og Kvitsøy, kom til Tau for å male kornet sitt da det her var stabil vassføring heile hausten. Eit par av dei gamle kvernhusa er restaurerte og ligg lett tilgjengeleg opp frå kaien på Tau, eller frå Mølleparken.

Tau Interessesentskab blei skipa i 1855, og etter ein byggeperiode var både mølla og bryggeriet i full drift i 1859. Dette var før elektrisiteten si tid, så drifta var basert på direkte kraftoverføring frå turbinar i Tauelva. Det var også så tidleg at industrisamfunnet på Tau meir kom til å likne på dei tidlegare brukssamfunna enn dei seinare industrisamfunna. Trygve Brandal kallar i ein artikkel bedriftskulturen paternalistisk. Arbeidarane budde på eller ved bruket, og bruket hadde eigen butikk, skule og gamleheim. Mange arbeidarar var knytte til bedrifta heile livet, og hadde hatt foreldre og beste­foreldre som hadde arbeidd der. Bedrifta skaffa rimelege bustader for arbeidarane, og la til rette for at dei som ville kunne skaffe seg småbruk eller parsellar austanfor fabrikkområdet. Bedrifta ga julegåver til sine tilsette, stilte dampbåten «Tou» til disposisjon for sommarturar og oppretta ­bibliotek for arbeidarane.

Fram til 1970 hadde arbeidsstokken stige til rundt 75 tilsette, men så gikk Tau Mølle inn i meir turbulente år med eigarskifte og misnøye mellom dei tilsette. Mye av produksjonen blei etter kvart flytta til andre stader og i 1997 varsla Orkla eigedom, som da åtte mølla, at dei ønskte å kvitte seg med heile eigarskapet. Industri­bygningane blei selde til Jan Lie som starta selskapet Vestkorn AS, medan Strand kommune overtok Mølleparken.

Det blei etablert ei stifting og ei venneforening til å forvalte og drive parken og bygningane der. Den mest interessante bygningen er den staselege direktørbustaden, Villa Tau med paviljong og hage, medan den gamle bruksløa viste seg å vera eit godt utgangspunkt for aktivitetane til venneforeininga. Villaen blei bygt som direktørbustad truleg allereie i 1857. I tillegg til å tene som bustad for direktøren og familien hans, blei han brukt til representasjon og selskapelege samkomer. Det var eit moderne hus for si tid, i overgangen mellom sein empirestil og den nye sveitsarstilen, men huset har gjennomgått nokså store endringar opp gjennom åra. Det same har hagen, eller parken, med spaservegar, prydbusker, runde blomsterbed og kantvegetasjon ned mot Krossvatnet.

Om mye har endra seg over tid, er her likevel mye att å gle seg over, skriv bygningsantikvar Grete Holmoe i ein artikkel om villaen og hagen. Men ho minner og om at dersom Mølleparken ikkje berre skal vera ein møteplass, men også eit kulturminne, er det behov for eit sterkt medvit og god fagkunnskap som grunnlag for ei god forvalting av bygningane.

Mølleparkens venner har ei rekke arrangement i parken. Desse blir annonserte på Facebook-sida deira.

RYFYLKEBYEN JØRPELAND

Dei kallar seg Ryfylkebyen på Jørpeland. Det er vel fordi dei var dei første i Ryfylke til å erklære bystatus. Det skjedde i 1998. Men det var berre på håret før sentrumskonkurrenten i nord, Sauda, som fekk bystatus litt seinare same året.

Det var på slutten av 1800-talet Jørpeland voks fram som eit viktig bygdesentrum ved sida av Tau. Det hadde vore ei sag der tidlegare, «men vassdraget var etla til noe større», skriv Jan Alsvik i bygdeboka. I 1883 blei Jørpelands Brug etablert. Ideen var å drive ei allsidig sag- og snekkerbedrift. Men Jørpelands Brug fekk ein dårleg start og brann ned ei natt alt året etter. Men det kom i gang att, og bygde seg opp som sagbruk og møbelfabrikk. Det gikk ikkje på skinner etter det heller, men det var ei god verksemd etter ein ny brann i 1891. I 1910 blei bruket seld til Ryfylke Kraftanlæg og ei ny tid var i emning.

Kraftselskapet blei skipa i 1909. Formålet var å produsere kraft til eit tresliperi. Men samtidig var det under etablering eit stålverk. Stavanger Electro-Staalverk kjøpte aksjemajoriteten i kraftselskapet, gløymde tresliperiet, og sette i gang med bygging av eit stålverk. I 1913 kom produksjonen i gang og ho ga etter kvart arbeid til mange. I 1938 var det 450 tilsette ved stålverket og det var klart at Jørpeland kom til å bli det dominerande senteret på Strandalandet, eit industrilandskap med svære industribygg, høge skorsteinar, skinnegangar, administrasjons- og bustadhus og eit sentrum med hus for handel og service-næringar.

Fram til stålmarknaden kollapsa i 1975 gikk bedrifta med overskot og hadde berre kortvarige tilbakeslag, men så kom det tyngre tider og etter kvart tre konkursar. Men stålverket har reist seg att etter kvar konkurs, og det går framleis føre seg produksjon der, sjølv om det er i mye mindre målestokk enn i glanstida.

Det har skjedd ei veldig modernisering av området kring Vågen på Jørpeland, men Jørpelands Brug er bevart som eit utleigehus administrert av Stiftelsen Jørpelands Brug, og på toppen av Vågabakken ligg det gamle Verkshotellet og funksjonærbustadane. I Villa Rosehagen, den vakre bustaden til driftsbestyraren ved stålverket, som blei oppført i Jugendstil i 1912, og som nå blir drive som restaurant.

FREMAD II

Den mest påkosta av dei verna fartøya i Ryfylke er truleg seilkuttaren Fremad II som har heimehavn på Jørpeland, når han ikkje ligg til restaurering ved fartøyvernsenteret i Norheimsund. Restaurerings­arbeida kom i gang etter at Riksantikvaren hadde løyvd 1 million kroner til båten i 2014, men 30 millionar kroner og 7 år seinare, var det i 2021 framleis uvisst når båten ville vera klar til å ta turen sørover kysten att til heimehavna i Jøprelands­vågen. Vonleg er han på plass til sommarsesongen 2022.

Bevaringa av Fremad II har vekt stor interesse fordi båten er ein av mange fiskebåtar av dette slaget som blei henta heim frå England på slutten av 1800- og starten på 1900-talet. Fremad II kom til Norge som «Boy Jack» i 1905, og blei brukt til fiske frå Føynå (øygruppa mellom Torvastad og Utsira), seinare i fraktfart. Tidleg i 1920-åra blei båten seld til folk i Solund. Båten var framleis registrert som seilfartøy, og om det hadde vore motor i han eller ikkje, så blei det sett inn ny motor i båten i 1922. I Solund blei Fremad II brukt både til fiske og frakt.

Etter eit mellomspel i England under krigen, kom båten heim til Solund i 1947 og blei noen år seinare både pussa opp og forlenga og rusta til å kunne tene som eit oppgradert fiskefarøty ennå i mange år. Først i 1977 kom han til Jørpeland da Ivar og Thor-Stein Løvås først leigde, og seinare kjøpte båten. Her kom Fremad II til å bli eit kjent innslag i brislingfisket, men også som juletrebåt i Vågen i Stavanger. I 30 år heldt dei det gåande, like til 2007. Da blei båten seld, men allereie året etter blei stiftinga «Fremad II» skipa, og båten kunne kjøpast tilbake til Jørpeland som veteranbåt.

Det er ei lang historie som ein kan lesa mye meir om i ei praktbok som stiftinga ga ut til det som dei trudde skulle bli ein jubelfest når båten kom tilbake frå verftet i 2021.

Det like interessante er dei visjonane stiftinga og venneforeininga har for eit kystkultursenter i Jørpelandsvågen. Får dei det til kan det bli heimehavn både for Fremad II og M/K Idsal (sjå neste kapittel) og ein samlingsstad for alle som tykkjer det er gildt å vera ein stad med nærleik til sjø, båtar og tradisjonar. Det er Terje Iversen, entusiastisk leiar i venneforeininga for Fremad II, som fortel om planane. Det ligg føre både skisseprosjekt og velvillig tilslutning frå kommuneleiinga, så vi skal ikkje sjå bort frå at planane kan bli realiserte.